បរិយាកាសក្នុងរាជធានី ភ្នំពេញ នៅថ្ងៃនេះធៀបនិង២០ឆ្នាំមុនគឺជាបរិយាកាសដ៏រីករាយ និងពោរពេញដោយសុទិដ្ឋិនិយមមួយនៅពេលដែលអតីតព្រះអង្គម្ចាស់ នរោត្តម សីហនុ ឡាយព្រះហស្តលេខាលើរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មី និងបានឡើងគ្រងរាជ្យបល្ល័ង្កសាជាថ្មី។
ការប្រកាសដាក់ឲ្យប្រើរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ដែលជាការបញ្ចប់អាណត្តិរបស់អាជ្ញាធរបណ្តោះអាសន្ននៃអង្គការសហប្រជាជាតិនៅកម្ពុជា (អ៊ុនតាក់) នេះ ក៏ជាសញ្ញាបង្ហាញពីការបញ្ចប់ដំណើរការសន្តិភាពផ្លូវការក្រោយពេលមានសង្គ្រាមស៊ីវិលរយៈពេលជិតពីរទសវត្សរ៍ និងពីការចាប់ផ្តើមប្រព័ន្ធនយោបាយសេរីពហុបក្សនៅក្នុងតំបន់នេះផងដែរ។
នេះគឺជាអ្វីដែលព្រះមហាក្សត្រទើបនឹងឡើងគ្រងរាជ្យប្រាថ្នាចង់បាន ពេលព្រះអង្គ យាងចេញពីព្រះបរមរាជវាំងដើម្បីស្វាគមន៍មនុស្សជាង៤.០០០នាក់ដែលបានប្រមូលផ្តុំគ្នាអំឡុងព្រះរាជពិធីគ្រងរាជ្យសម្បត្តិរបស់ទ្រង់។ ព្រះអង្គមានព្រះរាជបន្ទូលនៅពេលនោះថា “វាជារឿងមិនអាចប្រកែកបានទេថា នៅថ្ងៃនេះប្រទេសកម្ពុជា និងប្រជារាស្ត្រជាទីស្រឡាញ់របស់យើងមានរដ្ឋធម្មនុញ្ញដែលមានលក្ខណៈសេរី និងមានលក្ខណៈប្រជាធិបតេយ្យបំផុត ដែលធ្វើឲ្យប្រទេសរបស់យើងស្ថិតនៅក្នុងចំណោមប្រទេសដែលមានលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យពិតប្រាកដបំផុតនៅក្នុងពិភពលោក។
លោកយ៉ាស៊ូស៊ី អាកាស៊ី (Yasushi Aka-shi) ជាប្រធានអ៊ុនតាក់ បានឲ្យពិន្ទុបេសកកម្មរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិនៅកម្ពុជាចំនួន “ប្រាំបួនពិន្ទុក្នុងចំណោម១០ពិន្ទុ” ដោយបានយោងលើប្រព័ន្ធប្រជាធិបតេយ្យអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញដែលតំណាងរាស្ត្រជាប់ឆ្នោតនៅក្នុងការបោះឆ្នោតឆ្នាំ១៩៩៣បានដាក់ចូលជាធរមាន។
ប៉ុន្តែ រយៈពេល២០ឆ្នាំក្រោយមកនេះ ត្រង់ថា តើរដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះពិតជាបានបង្កើតលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្សមែន ឬក៏អត់នោះ គឺនៅតែមានការជជែកគ្នាមិនទាន់ដាច់ស្រឡះនៅឡើយទេ។
លោក សឺន សូប៊ែរ្តិ៍ ដែលស្ថិតនៅក្នុងជួរគណៈកម្មាធិការមានសមាជិក១២រូបដែលទទួលបន្ទុកតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះចន្លោះពីខែកក្កដា ដល់ខែសីហា ឆ្នាំ១៩៩៣នោះ បានលើកឡើងថា រដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះមិនបានធានាឲ្យមានសិទ្ធិសេរីភាពក្នុងការបញ្ចេញមតិ ការជួបជុំ និងលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្សដូចការប្រាថ្នាទេ ដោយសារពុំមានការបង្កើតភ្លាមៗនូវអាជ្ញាកណ្តាលឯករាជ្យមួយ ដើម្បីធានាថា សេចក្តីសម្រេចរបស់រដ្ឋាភិបាល គឺស្របតាមមាត្រាដែលមានចែងនៅក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។
លោក សឺន សូប៊ែរ្តិ៍ បានថ្លែងពីប្រទេសបារាំងកាលពីម្សិលមិញថា “គន្លឹះសំខាន់នៃលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ គឺស្ថិតនៅក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះឯង ប៉ុន្តែ ការអនុវត្តវា គឺប្រាសចាកទាំងស្រុងពីគោលដៅរបស់វា”។ លោក សឺន សូប៊ែរ្តិ៍ បានបញ្ជាក់ថា វត្តមាននៃអាជ្ញាកណ្តាលឯករាជ្យ និងស្វយ័តសម្រាប់ដោះស្រាយបញ្ហាពាក់ព័ន្ធនឹងរដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះអាចជួយបញ្ចៀសរឿងដ៏អកុសលមួយចំនួន ដូចជាករណីទម្លាក់នាយករដ្ឋមន្ត្រីទី១ គឺព្រះអង្គម្ចាស់ នរោត្តម រណប្ញទ្ធិ ពីអំណាចក្នុងការប្រយុទ្ធបង្ហូរឈាមគ្នា និងការគ្រប់គ្រងដែលស្ទើរតែមិនអាចមានការតតាំងបានរបស់គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាលើប្រទេសនេះចាប់តាំងពីពេលនោះមក។
លោកបានថ្លែងថា “ក្រុមប្រឹក្សាធម្មនុញ្ញគួរតែត្រូវបានបង្កើតឡើងក្នុងឆ្នាំ១៩៩៣ ប៉ុន្តែ រដ្ឋាភិបាលបានរងចាំរហូតមកដល់ឆ្នាំ១៩៩៨។ អំឡុងពេលនោះក្រុមប្រឹក្សានេះអាចគ្រប់គ្រងរដ្ឋាភិបាលបាន ប៉ុន្តែ ក្រោយរដ្ឋប្រហារឆ្នាំ១៩៩៧ ក្រុមប្រឹក្សានេះបានស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាបាត់ទៅហើយ។
លោក ខាលីល ថេយើ (Carlyle Thayer) អ្នកជំនាញផ្នែកតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍នៅសាលាបណ្ឌិតសភាកងកម្លាំងការពារជាតិអូស្ត្រាលី (Australian Defense Force Academy) ក្នុងទីក្រុងកង់បេរ៉ា បានលើកឡើងថា កង្វះស្ថាប័នជាន់ខ្ពស់នេះគឺបានធ្វើឲ្យបាត់បង់ឱកាសសម្រាប់ការធានាឲ្យបាននូវសិទ្ធិរបស់ប្រជាពលរដ្ឋ និងការបោះឆ្នោតដោយសេរី ដូចមានចែងនៅក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ”។
លោក ថេយើ ដែលដើរតួជាអ្នកសង្កេតការណ៍របស់អ៊ុនតាក់ អំឡុងការបោះឆ្នោតឆ្នាំ១៩៩៣នោះ បានថ្លែងថា “សូម្បីតែនៅក្នុងប្រទេសដែលមានការគោរពរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ដូចជានៅសហរដ្ឋអាមេរិក ក៏គេនៅតែត្រូវការតុលាការកំពូលដែលអាចចេញសេចក្តីសម្រេចក្នុងវិវាទនានា ដើម្បីឲ្យប្រជាពលរដ្ឋទទួលយកសេចក្តីសម្រេចនោះដោយអស់ចិត្តដែរ”។
លោកបានថ្លែងថា “រដ្ឋធម្មនុញ្ញបង្កើតលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្ស ប៉ុន្តែ ត្រឹមតែរដ្ឋធម្មនុញ្ញម្យ៉ាង គឺមិនគ្រប់គ្រាន់ទេ គេនៅត្រូវការស្ថាប័នឯករាជ្យ និងស្វយ័តទៀត ហើយបើសិនស្ថាប័ននីតិប្រតិបត្តិ និងស្ថាប័នតុលាការមិនឯករាជ្យទៅហើយនោះ រដ្ឋធម្មនុញ្ញនឹងមានបញ្ហាក្នុងការអនុវត្តមិនខាន”។
លោក សុក សំអឿន ជាមេធាវីដ៏ល្បីមួយរូប និងជាប្រធានក្រុមអ្នកច្បាប់ការពារសិទ្ធិកម្ពុជា ដែលជាអង្គការផ្តល់ជំនួយផ្នែកច្បាប់ដោយមិនគិតថ្លៃ បានសម្តែងការយល់ស្របថា រដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះគឺនៅមិនទាន់ជួយឲ្យមានលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យតាមទស្សនវិស័យរបស់ព្រះមហាក្សត្រ នរោត្តម សីហនុ មែន។
លោកបានថ្លែងថា “នៅសហរដ្ឋអាមេរិកតុលាការកំពូលអាចចេញសេចក្តីសម្រេចលើបញ្ហាពាក់ព័ន្ធនឹងរដ្ឋធម្មនុញ្ញបាន ប៉ុន្តែ នៅទីនេះ ក្រុមប្រឹក្សាធម្មនុញ្ញមិនមែនជាតុលាការទេ ហើយសមាជិករបស់ក្រុមប្រឹក្សានេះ ក៏មិនមែនជាចៅក្រមដែរ ពួកគឺជាអ្នកនយោបាយ។ ប្រសិនបើវាជាតុលាការវិញ ពួកគេប្រាកដជានឹងផ្តោតលើច្បាប់ ប៉ុន្តែ នៅទីនេះ [ប្រទេសកម្ពុជា] ពួកគេផ្តោតតែលើឥទ្ធិពលនយោបាយ និងលម្អៀងទៅរកគណបក្សកាន់អំណាចប៉ុណ្ណោះ”។
សម្រាប់ព្រះអង្គម្ចាស់ ស៊ីសុវត្ថិ សិរីរ័ត្ន ដែលជាអ្នកដឹកនាំគណៈប្រតិភូរបស់គណបក្សហ៊្វុនស៊ិនប៉ិច ចំនួនប្រាំមួយរូបនៅក្នុងជួរគណៈកម្មាធិការតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះវិញ ភាពប្រាសចាកដ៏ធំបំផុតនៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញ និងប្រព័ន្ធនយោបាយថ្មីដែលកើតចេញមកពីរដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះ គឺកង្វះឆន្ទៈខាងគណបក្សប្រជាជនរបស់លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន ក្នុងការបោះបង់ទម្លាប់ដែលខ្លួនបានបង្កើតពេលប្រទេសកម្ពុជា នៅជារដ្ឋឯកបក្សក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៨០ និងក្នុងការបើកចំហរដ្ឋនេះចំពោះការសម្តែងមតិ និងទស្សនវិស័យដែលផ្ទុយពីគំនិតរបស់ខ្លួន។
ព្រះអង្គបានមានបន្ទូលថា “កម្ពុជាពុំមានលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យដូចការស្រមៃចង់បានឡើយ។ ប្រជាជាតិនេះឥឡូវនេះបានក្លាយជាប្រទេសប្រជាធិបតេយ្យដែលដើរតាមការចង្អុលបង្ហាញបាត់ទៅហើយ។ អ្នកអាចបើកមើលទូរទស្សន៍ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា ហើយអ្នកនឹងឃើញមានការពិភាក្សា និងការផ្លាស់ប្តូរយោបល់តែក្នុងចំណោមគ្នីគ្នារបស់ពួកគេប៉ុណ្ណោះ ពួកគេមិនអញ្ជើញអ្នកផ្សេងឲ្យចូលរួមទេ។
ព្រះអង្គម្ចាស់បានបន្តថា “ នៅពេល [ តាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ] ម្នាក់ៗមានអារម្មណ៍រំភើបណាស់… ពេលនោះមានអារម្មណ៍ថា មានការរួបរួមគ្នាជាធ្លុងមួយ គឺពីអ្នកដែលបែកបាក់គ្នាដោយសារសង្គ្រាម មកជាអ្នករួបរួមគ្នាសាជាថ្មីម្តងទៀតនៅក្នុងនាមជាប្រជាជាតិកម្ពុជា។ សម្តេចឪបានប្រាប់យើងឲ្យធ្វើការរួមគ្នា កំុឲ្យគិតពីអ្វីដែលបានធ្វើឲ្យយើងបែកបាក់គ្នា។ វាជាផ្នែកមួយនៃទស្សនវិស័យថ្មីមួយនៅក្នុងពេលនោះ។យើងមិនខ្លាចគណបក្សប្រជាជនទេ ហើយគណបក្សប្រជាជនក៏មិនខ្លាចគណបក្សហ៊្វុនស៊ិនប៉ិចដែរ”។
ព្រះអង្គម្ចាស់ សិរីរ័ត្ន បានមានបន្ទូលបន្តថា ព្រះអង្គម្ចាស់ រណប្ញទ្ធិ និងថ្នាក់ដឹកនាំគណបក្សប្រជាជន គឺសុទ្ធតែមានកំហុសដូចគ្នា។ ព្រះអង្គម្ចាស់បានបញ្ជាក់ថា “ គណបក្សហ៊្វុនស៊ិនប៉ិច គឺមានមេដឹកនាំខុស។ ព្រះអង្គម្ចាស់ រណប្ញទ្ធិ មិនចាប់អារម្មណ៍ចំពោះការអនុវត្តរដ្ឋធម្មនុញ្ញឡើយ… ពេលទ្រង់ចូលមករាជធានីភ្នំពេញ ហើយបានក្លាយជានាយករដ្ឋមន្ត្រីទី១ ទ្រង់ឈប់ត្រឹមហ្នឹងតែម្តង”។
លោក សម រង្ស៊ី ប្រធានគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ ដែលក៏ជាសមាជិកមួយរូបរបស់គណបក្សហ៊្វុនស៊ិនប៉ិចក្នុងជួរគណៈកម្មាធិការតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៩៣ដែរនោះបានចាត់ទុកថ្ងៃនេះថា ជា “ខួបដ៏ក្រៀមក្រំ” ហើយបានហៅរដ្ឋធម្មនុញ្ញថា ជាច្បាប់ “ ដ៏គួរឲ្យខកចិត្ត” មួយ។
លោក សម រង្ស៊ី បានលើកឡើងថា ខណៈមាត្រា១នៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញចែងច្បាស់ពីប្រព័ន្ធនយោបាយសេរីពហុបក្សនោះក្តីសង្ឃឹមដែលផ្តល់ដោយរដ្ឋធម្មនុញ្ញក្នុងការបញ្ចប់ប្រព័ន្ធនយោបាយកុម្មុយនីស្តក្នុងទស្សវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៨០គឺបានរលាយបាត់យ៉ាងរហ័សដូចអំបិលត្រូវទឹកដូច្នោះដែរ។
លោក សម រង្ស៊ី បានមានប្រសាសន៍អំពីការប្រយុទ្ធបង្ហូរឈាមគ្នាក្នុងឆ្នាំ១៩៩៧ថា “[គណបក្សប្រជាជន] បានចាប់ផ្តើមពីការធ្វើរដ្ឋប្រហារដើម្បីកម្ចាត់គូបដិបក្ខ ដោយបានសម្លាប់មន្ត្រីគណបក្សហ៊្វុនស៊ិនប៉ិចរាប់រយនាក់ និងធានាឲ្យបានថា គ្មានគូបដិបក្ខយោធាមានអំណាចណាមួយនៅរាំងផ្លូវរបស់ខ្លួន។ក្រោយមក គេបានបង្កើតប្រព័ន្ធបោះឆ្នោតមួយដែលមានប្រសិទ្ធិភាពជាទីបំផុតក្នុងការជួយឲ្យពួកគេបន្តកាន់អំណាចរហូត”។
លោកបានពន្យល់ថា “ដូច្នេះ ទោះបីជារដ្ឋធម្មនុញ្ញបច្ចុប្បន្នមានចែងអំពីនយោបាយសេរីពហុបក្សក៏ដោយ ក៏យើងបានវិលទៅរករដ្ឋធម្មនុញ្ញចាស់ដែលគណបក្សមួយនេះដឹកនាំរដ្ឋ និងត្រួតត្រាអ្វីៗគ្រប់យ៉ាងបាត់ទៅហើយ” ដោយលោកសំដៅលើរដ្ឋធម្មនុញ្ញឆ្នាំ១៩៨៩ក្នុងសម័យរដ្ឋកម្ពុជា ដែលមាត្រាទី១ចែងអំពីរដ្ឋឯកបក្ស។
លោក ជាម យៀប សមាជិកសភាគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា ដែលស្ថិតក្នុងចំណោមប្រតិភូគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាទាំងប្រាំរូបក្នុងជួរគណៈកម្មាធិការតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ នោះ បានលើកឡើងថា របបរាជាធិបតេយ្យអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញនៅក្នុងរយៈពេលពីរទសវត្សរ៍ចុងក្រោយនេះ គឺជាការវិវឌ្ឍគួរឲ្យកត់សម្គាល់មួយ។ លោកថ្លែងថា “យើងបានទទួលជោគជ័យច្រើនណាស់។ យើងបានសម្រេចកំណើនសេដ្ឋកិច្ច ហើយយើងគិតពីអនាគតប្រជាជនកម្ពុជា ដែលមានចែងក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ”។ លោកបានបន្តថា រដ្ឋភិបាលដែលដឹកនាំដោយលោក ហ៊ុន សែន តែងអនុវត្តតាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញក្នុងការអនុម័តច្បាប់ប្រហែល៤០០ចាប់តាំងពីរដ្ឋធម្មនុញ្ញត្រូវបានបង្កើតឡើងនិងដាក់ឲ្យប្រើប្រាស់មក។
លោកស្រី ជា វណ្ណាត អ្នកវិភាគនយោបាយឯករាជ្យដែលបម្រើការងារជាអ្នកបកប្រែឲ្យលោក យ៉ាស៊ូស៊ី អាកាស៊ី ក្នុងឆ្នាំ១៩៩៣ បានលើកឡើងថា ខណៈដែលមើលពីសំបកក្រៅ ឃើញថា ការដឹកនាំរដ្ឋាភិបាលហាក់បីដូចជាអនុវត្តតាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញនោះ ធាតុពិតជាក់ស្តែងគឺថា រដ្ឋធម្មនុញ្ញដើរតួនាទីតិចតួចណាស់ក្នុងការងារដឹកនាំប្រទេសនេះ។
លោកស្រីមានប្រសាសន៍ថា “ឧទាហរណ៍រដ្ឋធម្មនុញ្ញចែងអំពីការបែងចែកអំណាច ពីអំណាចនីតិប្រតិបត្តិ និងអំណាចតុលាការ។ ជាការពិតណាស់ យើងមានស្ថាប័នទាំងបីពិតមែន ក៏ប៉ុន្តែ ធាតុពិតជាក់ស្តែងគឺថា ស្ថាប័នទាំងនេះពុំមានប្រសិទ្ធភាពនៅក្នុងការរក្សាតុល្យភាពអំណាចទេ ដែលប្រការនេះគឺផ្ទុយពីស្មារតីនៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញ”។
លោកស្រីបានលើកឡើងថា លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យមិនមែនបង្កើតឡើងនៅក្នុងបន្ទប់ប្រជុំដោយគណៈប្រតិភូ ដូចជាលោក សម រង្ស៊ី លោក ជាម យៀប និងព្រះអង្គម្ចាស់ សិរីរត្ន័ទេ ផ្ទុយទៅវិញគឺកើតចេញសន្សឹមៗដោយអំណាចប្រជាជន។ លោកស្រីបានលើកឡើងថា “លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យគឺអាស្រ័យលើការតស៊ូរបស់ប្រជាពលរដ្ឋ ហើយនៅក្នុងរយៈពេល២០ឆ្នាំចុងក្រោយនេះប្រជាពលរដ្ឋបានចាប់ផ្តើមទទួលស្គាល់តម្លៃនៃដំណើរការប្រជាធិបតេយ្យ ហើយបានទុកវាជាផ្នែកមួយនៃជីវិតរស់នៅរបស់ខ្លួន” ដោយលោកស្រីបានសំដៅលើចលនាទាមទារសិទ្ធិរបស់ស្ត្រី និងកម្មករដែលកំពុងមានលក្ខណៈផុសផុលនិងលទ្ធផលគួរឲ្យភ្ញាក់ផ្អើលសម្រាប់គណបក្សប្រឆាំងក្នុងការបោះឆ្នោតជាតិកាលពីពេលថ្មីៗនេះ។ លោកស្រីថ្លែងថា “២០ឆ្នាំបន្ទាប់ពីយើងបានចងក្រង និងតម្កល់វាទុកសម្រាប់អនុវត្តរួច លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យកំពុងចាក់ប្ញសនៅកម្ពុជាដោយសន្សឹមៗហើយ”៕
ប្រែសម្រួលដោយ ច័ន្ទ សេរីវុធ