លោក ហ្គារ៉េត អីុវ៉ាន (Gareth Evans) អតីតរដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងការបរទេសអូស្ត្រាលីដែលបានដើរតួនាទីសំខាន់មួយនៅក្នុងការដោះស្រាយបញ្ហានយោបាយ ដែលបានបញ្ចប់សង្គ្រាមសីុវិលនៅកម្ពុជានោះបានអំពាវនាវឲ្យមានការដាក់ទណ្ឌកម្មរដ្ឋាភិបាលដែលដឹកនាំដោយគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជារបស់លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន ដែលលោកបានមានប្រសាសន៍ថា “មិនត្រូវបានដាក់ទោសចំពោះការសម្លាប់មនុស្ស” ។
លោក អីុវ៉ាន ត្រូវបានតែងតាំងជារដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងការបរទេសអូស្ត្រាលីនៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៨៨ គឺមានរយៈពេលតែពីរខែប៉ុណ្ណោះបន្ទាប់ពីមានកិច្ចប្រជុំលើកដំបូងរវាងរបបលោក ហ៊ុន សែន ដែលគាំទ្រដោយសូវៀត និងក្រុមតស៊ូដែលគាំទ្រដោយសហរដ្ឋអាមេរិកដឹកនាំដោយព្រះអង្គម្ចាស់ នរោត្តម សីហនុ ហើយលោក គឺជាឥស្សរជនអន្តរជាតិទី១ ដែលបានស្នើជាផ្លូវការឲ្យប្រទេសកម្ពុជារួបរួមគ្នាឡើងវិញនៅក្រោមការឧបត្ថម្ភពីអង្គការសហប្រជាជាតិ ដែលបានសម្រេចជាផ្លូវការកាលពីឆ្នាំ១៩៩៣។
ពេលសរសេរអត្ថបទបញ្ចេញយោបល់កាលពីថ្ងៃពុធសម្រាប់អង្គការ Project Syndicate ដែលអះអាងថា មានការឧបត្ថម្ភពីកាសែតជាង៤០០នោះ លោក អីុវ៉ាន ដែលបានរក្សាទំនាក់ទំនងជិតស្និទ្ធជាមួយរដ្ឋាភិបាលរបស់លោក ហ៊ុន សែន ចាប់តាំងពីមានដំណើរការសន្តិភាពក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៨០ និងដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៩០នោះ បានមានប្រសាសន៍ថា លោកមិនមានសង្ឃឹមថា គណបក្សកាន់អំណាចចាប់អារម្មណ៍លើការការពារសិទ្ធិមនុស្ស ឬប្រជាធិបតេយ្យសេរីនៅក្នុងប្រទេសនេះទេ។
លោក អីុវ៉ាន បានសរសេរមុនពេលរៀបរាប់ពីការប្រើអំពើហិង្សាពីសំណាក់កងរាជអាវុធហត្ថដែលបានបាញ់សម្លាប់កម្មកររោងចក្រកាត់ដេរដែលធ្វើការតវ៉ាប្រាំនាក់ និងបានចាប់មនុស្សជាង២០នាក់ទៀតដាក់ពន្ធនាគារកាលពីខែមុននោះថា “រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជារួចផុតពីការដាក់ទោសចំពោះការសម្លាប់មនុស្ស” ។
លោក អីុវ៉ាន ដែលកាលពីឆ្នាំ១៩៩៤ត្រូវបានលោក ឈាង វុន សមាជិកសភាជាន់ខ្ពស់មកពីគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាចាត់ទុកថា ជាបិតានៃប្រទេសកម្ពុជា នោះ បានលើកឡើងថា ការសម្លាប់មនុស្សនៅពេលថ្មីៗនេះគឺជាផ្នែកមួយនៃការប្រើអំពើហិង្សាពីសំណាក់រដ្ឋាភិបាលនៅពេលដែលអំណាចរបស់ខ្លួនរងការគំរាមកំហែង។
លោកបានលើកឡើងពីការសម្លាប់នៅក្រៅប្រព័ន្ធតុលាការលើអ្នកប្រឆាំងគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា និងការដណ្តើមយកអំណាចដឹកនាំរដ្ឋាភិបាលទាំងស្រុងនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៩៧បន្ទាប់ពីកងកម្លាំងរបស់លោក ហ៊ុន សែន បានផ្តួលរំលំកងកម្លាំងដែលស្មោះត្រង់នឹងព្រះអង្គម្ចាស់ នរោត្តម រណ ប្ញទិ្ធ។ លោកបានមានប្រសាសន៍ថា ការដណ្តើមអំណាចដឹកនាំរដ្ឋាភិបាលទាំងស្រុងនេះមិនបានទទួលការគាំទ្រពេញលេញពីរដ្ឋាភិបាលនៅទូទាំងពិភពលោកទេ ប៉ុន្តែ គួរធ្វើជាមេរៀនសម្រាប់ថ្ងៃនេះ។
លោក អីុវ៉ាន សរសេរថា “នៅពេលនោះ ខ្ញុំចង់ជឿថា ឧបសគ្គទាំងនេះគឺជាការបណ្តោះអាសន្ន និងមានមនុស្សច្រើនណាស់ដូចជារូបខ្ញុំ” ។ “ចាប់តាំងពីពេលនោះមក នៅពេលការពារប្រជាធិបតេយ្យដែលមានតែឈ្មោះនោះ លោក ហ៊ុន សែន បានដឹកនាំក្នុងនាមជាជនផ្តាច់ការសម្រាប់គោលបំណងសំខាន់ៗទាំងអស់ ដោយបង្ហាញឲ្យឃើញថា មិនមានការគោរពសិទ្ធិសេរីភាពនៃការបញ្ចេញមតិ និងការជួបជុំឲ្យបានគ្រប់គ្រាន់ឡើយ និងបានបង្ក្រាបដោយហិង្សានៅពេលណាដែលលោកគិតថា ជាការចាំាបាច់ដើម្បីរក្សាអំណាចរបស់លោក និងគណបក្សរបស់លោក”។ “ជាយូរមកហើយ លោក ហ៊ុន សែន និងសហការីរបស់គាត់តែងតែរួចខ្លួនចំពោះការប្រើអំពើហិង្សា ការរំលោភសិទ្ធិមនុស្ស អំពើពុករលួយ និងប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយ និងការលួចបន្លំសន្លឹកឆ្នោត”។
នៅក្នុងអត្ថបទរបស់លោក លោក អីុវ៉ាន ក៏បានចាត់ទុកថា សមហេតុផលដែរ ចំពោះការចោទប្រកាន់ថា មនុស្សជាង២០នាក់ក្នុងចំណោមមនុស្សជិតស្និទ្ធបំផុតរបស់លោក ហ៊ុន សែន ម្នាក់ៗមានលុយជាង១ពាន់លានដុល្លារតាមរយៈការលួចបន្លំទ្រព្យសម្បត្តិរបស់រដ្ឋ។
លោ អីុវ៉ាន បានសន្និដ្ឋានថា “ខ្ញុំស្គាល់ ហ៊ុន សែន និងបានធ្វើការល្អជាមួយគាត់កាលពីអតីតកាល។ ខ្ញុំបានប្រឆាំងនឹងការរិះគន់ជាសាធារណៈខ្លាំងៗរហូតមកទល់ពេលនេះ ពីព្រោះខ្ញុំគិតថា មានក្តីសង្ឃឹមទាំងលើរូបគាត់ និងរដ្ឋាភិបាលរបស់គាត់”។ លោកបានសរសេរថា “ប៉ុន្តែ ឥរិយាបថរបស់ពួកគេឥឡូវនេះមិនអាចទទួលយកបានទេ។ ដល់ពេលសហគមន៍អន្តរជាតិដាក់ឈ្មោះ ធ្វើឲ្យអាម៉ាស់ សុើបអង្កេត និងដាក់ទណ្ឌកម្មមេដឹកនាំរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាហើយ”។
លោក ហ៊ុន សែន និងលោក អីុវ៉ាន បានជួបគ្នាជាសាធារណៈចុងក្រោយនៅខែកញ្ញាឆ្នាំ២០១០ ដែលនៅពេលនោះលោកទាំងពីរ រួមជាមួយព្រះអង្គម្ចាស់ នរោត្តម សិរីវុឌ្ឍ និងលោក មីលថុន អូសប៊ន ប្រវត្តិវិទូខ្មែរអូស្ត្រាលី បានចូលរួមនៅក្នុងកិច្ចប្រជុំរបស់ក្រុមពិគ្រោះយោបល់មកពីសាកលវិទ្យាល័យម៉េលប៊ន នៅក្នុងទីក្រុងភ្នំពេញ។ នៅពេលនោះលោកទាំងពីរបានសរសើរគ្នាទៅវិញទៅមកចំពោះការជួយជំរុញឲ្យមានសន្តិភាព និងស្ថិរភាពនៅកម្ពុជា។
លោក ហ៊ុន សែន បានមានប្រសាសន៍ក្នុងសន្និសីទនោះថា “ខ្ញុំសូមស្វាគមន៍លោកសាស្ត្រាចារ្យ ហ្គារ៉េត អីុវ៉ាន យ៉ាងកក់ក្តៅបំផុត ចំពោះតួនាទី និងការចូលរួមចំណែកដ៏ធំធេងរបស់លោកដល់ការបង្រួបបង្រួមជាតិ និងការកសាងប្រទេសកម្ពុជាឡើងវិញ”។
ជាការឆ្លើយតបទៅនឹងការកោតសរសើររបស់នាយករដ្ឋមន្ត្រី លោក អីុវ៉ាន បានមានប្រសាសន៍ថា ថ្វីបើមានបញ្ហាច្រើននៅក្នុងដំណើរការលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យនៅកម្ពុជា តាំងពីឆ្នាំ១៩៩៣ក៏ដោយ ក៏ប្រទេសនេះបាន រីកចម្រើននៅក្រោមការដឹកនាំរបស់លោក ហ៊ុន សែន ដែរ។
លោកបានមានប្រសាសន៍នៅពេលនោះដោយកោតសរសើរចំពោះការរីកចម្រើននៅក្នុងទីក្រុងភ្នំពេញ និងកំណើនសេដ្ឋកិច្ចនៅក្នុងប្រទេសនេះតាំងពីឆ្នាំ១៩៩៣មកថា “មានទឹកកន្លះកែវ ប្រសើរជាងគ្មានទឹកសោះ”។
លោកបានបន្តថា “វាជាកិត្តិយសដ៏ធំធេងរបស់លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន និងក្រុមការងាររបស់លោកដែលមានការប្តេជ្ញាខ្លាំងក្លាចំពោះអនាគតរបស់ប្រទេសកម្ពុជា និងប្រជាជនកម្ពុជាភាគច្រើនដែលបានគាំទ្រពួកគេយ៉ាងច្រើនកុះករ”។
នៅក្នុងអត្ថបទរបស់លោក លោក អីុវ៉ាន ក៏បានស្នើសុំឲ្យលោកស្រី ជូលី ប៊ីសប់ រដ្ឋមន្ត្រី ក្រសួងការបរទេសអូស្ត្រាលីបច្ចុប្បន្នដែលមកបំពេញទស្សនកិច្ចនៅទីក្រុងភ្នំពេញកាលពីសប្តាហ៍មុន កាត់បន្ថយទំនាក់ទំនងការទូតស្ងាត់ៗ និងចាត់វិធានការឲ្យបានខ្លាំងក្លាចំពោះការដោះស្រាយជាមួយប្រទេសកម្ពុជា។
នៅពេលទាក់ទងសុំការអត្ថាធិប្បាយបន្ថែមកាលពីម្សិលមិញ លោក អីុវ៉ាន បានមានប្រសាសន៍ថា លោកសង្ឃឹមថា ការរិះគន់របស់លោកនឹងជួយឲ្យរដ្ឋាភិបាលពិចារណាពីអ្វីដែលខ្លួនកំពុងធ្វើ។
លោកបានមានប្រសាសន៍ថា “សំឡេងរបស់ខ្ញុំនៅពេលនេះនឹងធ្វើឲ្យរដ្ឋាភិបាលដឹងថា រដ្ឋាភិបាលត្រូវផ្លាស់ប្តូរឥរិយាបថរបស់ខ្លួនជាមូលដ្ឋាន បើមិនដូច្នោះទេ កិត្តិយស និងកេរ្តិ៍ឈ្មោះកម្ពុជានឹងគ្មានទៀតទេ”។
លោក ឈាង វុន សមាជិកសភាមកពីគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា ដែលបានចាត់ទុកលោក អីុវ៉ាន ថាជាបិតានៃប្រទេសកម្ពុជា និងដែលធ្លាប់ធ្វើជាឯកអគ្គរាជទូតកម្ពុជាប្រចាំប្រទេស អូស្ត្រាលីបានមានប្រសា សន៍កាលពីម្សិលមិញ តិចតួចអំពីសម្តីរិះគន់របស់លោក អីុវ៉ាន ទៅលើគណបក្ស និងរដ្ឋាភិបាលរបស់លោក ហ៊ុន សែន ។ លោក ឈាង វុន បានមានប្រសាសន៍ថា “លោក អីុវ៉ាន មិនធ្វើឲ្យខ្ញុំឈឺក្បាលទេ”។
លោក អីុវ៉ាន ដែលធ្លាប់ធ្វើជារដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងការបរទេសអូស្ត្រាលី ចន្លោះពីខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៨៨ ដល់ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៩៦ និងក្រោយមកបានធ្វើជាប្រធានក្រុមអ្នកពិគ្រោះយោបល់ដែលគួរឲ្យគោរពនៅក្រុមការងារដោះស្រាយ វិបត្តិអន្តរជាតិនោះបានលើកឡើងជាគំនិតឲ្យប្រទេសកម្ពុជាមានការរួបរួមគ្នាឡើងវិញក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិ ទៅព្រឹទ្ធសភាអូស្ត្រាលីកាលពីខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៨៩។
គំនិតនេះស្ទើរតែទទួលបានការឆ្លើយតបវិជ្ជមានភ្លាមៗពីក្រសួងការបរទេសវៀតណាម និងកងកម្លាំងកម្ពុជាដែលតស៊ូនៅតាមព្រំដែនថៃ ហើយកាលពីខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៨៨ ពួកគេបានបើកិច្ចប្រជុំជាលើកដំបូងរបស់ខ្លួនអំពីសន្តិភាពនៅប្រទេសកម្ពុជា បន្ទាប់ពីមានសង្គ្រាមជិត១០ឆ្នាំ៕ គឹមហឿន
(រាយការណ៍បន្ថែមដោយ មិុច ដារ៉ា)