នៅខែធ្នូឆ្នាំ១៩២៣ យុវជនម្នាក់ដែលក្លាយជាអ្នកនិពន្ធល្បីល្បាញរបស់ប្រទេសបារាំង ត្រូវបានចាប់ខ្លួនពីបទបានលួចរូបបដិមាពីប្រាសាទបន្ទាយស្រីក្នុងខេត្តសៀមរាប។
លោក អង់ដ្រេ ម៉ាលរ៉ូ (Andre Malraux) ដែលនៅអាយុ២២ឆ្នាំ ជាមនុស្សល្បីស្រាប់ក្នុងមជ្ឈដ្ឋានអក្សរសាស្ត្រនៅទីក្រុងប៉ារីស បានខាតបង់ប្រាក់របស់ភរិយារបស់លោក ឈ្មោះ ក្លារ៉ា ទាំងអស់លើផ្សារហ៊ុននៅដើមឆ្នាំនោះ ហើយដើម្បីចេញផុតពីវិបត្តិហិរញ្ញវត្ថុរបស់ពួកគេ ក៏កើតមានគំនិតរៀបចំគម្រោងលួចវត្ថុបុរាណខ្មែរ ហើយយកវត្ថុទាំងនោះទៅលក់នៅអឺរ៉ុប។
សាលាក្តីក្រុងភ្នំពេញរបស់រដ្ឋបាលបារាំងបានផ្តន្ទាទោសរូបគាត់ដាក់ពន្ធនាគាររយៈពេលបីឆ្នាំ ប៉ុន្តែសាលាឧទ្ធរណ៍នៅក្រុងសាយហ្គនបានបន្ថយទោសនោះមកនៅត្រឹមទោសព្យួរមួយឆ្នាំវិញ។
ការជំនុំជម្រះទោសទាំងនេះបានបង្ខំ លោក ម៉ាលរ៉ូ ឲ្យចំណាយពេលជិតមួយឆ្នាំ១៩២៤នៅក្រុងភ្នំពេញនិងក្រុងសាយហ្គន។
ជាអ្នកវិទ្យាសាស្ត្រនយោបាយនិងជាអ្នកស្រាវជ្រាវ លោក រ៉ាអ៊ូល ម៉ាក ហ្សេណា (Raoul Marc Jennar) នឹងពន្យល់នៅក្នុងសន្និសីទមួយនៅវិទ្យាស្ថានបារាំងនាពេលយប់នេះ ពេលវេលារបស់លោក ម៉ាលរ៉ូ ក្នុងតំបន់នេះជាចំណុចរបត់មួយដែលមានឥទ្ធិពលលើបុរសរូបនេះ និងជាអ្នកនិពន្ធម្នាក់។ លោក ហ្សេណា សរសេររឿងនេះក្នុងសៀវភៅថ្មីរបស់លោក ដែលមានចំណងជើងថា “Comment Malraux est devenu Malraux” មានន័យថា (តើម៉ាលរ៉ូ ក្លាយជា ម៉ាលរ៉ូ ដោយរបៀបណា) ដែលបានចេញផ្សាយកាលពីខែមុន ដោយរោងពុម្ពបារាំងកាបបៀរ Cap Bear។
លោកបាននិយាយក្នុងបទសម្ភាសមួយកាលពីសប្តាហ៍មុនថា “នៅពេលកំពុងរង់ចាំការកាត់ក្តីលោក ម៉ាលរ៉ូ បានជួបប្រជាជនអឺរ៉ុប ពលរដ្ឋកម្ពុជា និង អណ្ណាម ជាជនជាតិវៀតណាម គេហៅនៅពេលនោះ ដែលបានបង្ហាញឲ្យគាត់ដឹងនូវតថភាពនៃសង្គមអាណានិគម។ ម៉ាលរ៉ូ បានក្លាយជាអ្នកការពារពលរដ្ឋកម្ពុជាប្រឆាំងនឹងអាណានិគមនិយម ដែលមិនសូវគេស្គាល់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា”។
នៅពេលការជំនំុជម្រះនៅសាលាឧទ្ធរណ៍របស់លោកចប់ លោក ម៉ាលរ៉ូ បានត្រឡប់ទៅប្រទេសបារាំងនៅខែវិច្ឆិកាឆ្នាំ១៩២៤ ហើយបានវិលមកឥណ្ឌូចិនវិញ ជាទឹកដីដែលគ្រប់គ្រងដោយបារាំងនៅប្រទេសកម្ពុជា ឡាវ និង វៀតណាម នៅខែកុម្ភៈឆ្នាំ១៩២៥ ដើម្បីបើកកាសែតនៅក្រៅក្រុងសាយហ្គន។ ដៃគូរបស់លោក គឺលោក ប៉ូល ម៉ូណាំង (Paul Monin) ជាមេធាវីបារាំងដែលជាញឹកញាប់បានការពារជនជាតិវៀតណាមប្រឆាំងនឹងរដ្ឋបាលបារាំង។
លោក ហ្សេណា បាននិយាយថា អំឡុងពេលនោះ លោក ម៉ាលរ៉ូ ជឿជាក់ច្បាស់ថា ប្រទេសបារាំង ដែលបានប្រកាសឲ្យប្រើប្រាស់កម្រងសិទ្ធិឯកជនរបស់ខ្លួនក្នុងឆ្នាំ១៧៨៩ និងចាត់ទុកខ្លួនឯងជាជើងឯកខាងសិទ្ធិមនុស្សនោះ មិនបានអនុវត្តសិទ្ធិទាំងនោះក្នុងទឹកដីអាណានិគមឥណ្ឌូចិនរបស់ខ្លួនទេ។
លោក ម៉ាលរ៉ូ និង លោក ម៉ូណាំង បានឲ្យឈ្មោះកាសែតប្រចាំថ្ងៃរបស់ពួកគេថា L’Indochine។ បន្ទាប់មក ក្រោយពីរដ្ឋាភិបាលបារាំងបានព្យាយាមបិទការចេញផ្សាយ និងមានជោគជ័យក្នុងការរារាំងការចេញផ្សាយរយៈពេលបីខែមក ពួកគេបានប្តូរឈ្មោះកាសែតទៅជា L’Indochine enchainee (ឥណ្ឌូចិនជាប់ច្រវាក់)។ ការបង្កើតកាសែតជាលើកទី២នេះបានចេញផ្សាយពីរដងក្នុងមួយសប្តាហ៍រហូតដល់ចុងខែកុម្ភៈឆ្នាំ១៩២៦។
លោក ហ្សេណា បាននិយាយថា “វាជាកាសែតមួយដែលបានរិះគន់អំពើពុករលួយជាខ្លាំងក្នុងរដ្ឋបាលអាណានិគម និងឥរិយារបស់អាណានិគម “ចំពោះប្រជាជនម្ចាស់ស្រុក។ ការដាក់គំនាបរបស់រដ្ឋបាលបារាំងបាននាំឲ្យកាសែតរបស់ខ្លួនក្ស័យធន។ សេរីភាពសារព័ត៌មានគឺមានចំពោះតែកាសែតដែលកាន់ជើងអាណានិគមប៉ុណ្ណោះ”។
ក្នុងកាសែត លោក ម៉ាលរ៉ូ បានសរសេរអំពីការជំនុំជម្រះក្តីពលរដ្ឋខ្មែរដែលជាប់ពាក់ព័ន្ធក្នុងរឿងក្តី បាដេស គឺការសម្លាប់មន្ត្រីបារាំង ហ្វេលិក ល្វី បាដេស (Felix Louis Bardez) ដែលគេមិនចូលចិត្ត បន្ទាប់ពីគាត់បានមកប្រមូលពន្ធដារក្នុងភូមិមួយនៅខេត្តកំពង់ឆ្នាំង។ អំឡុងការកាត់ក្តីពីបទសម្លាប់នេះ ដែលធ្វើនៅខែធ្នូឆ្នាំ១៩២៥ បានលាតត្រដាងថា ប្រជាជនខ្មែរបានបង់ពន្ធខ្ពស់ណាស់ក្នុងមនុស្សម្នាក់ៗនៅឥណ្ឌូចិន។
អំឡុងការជំនុំជម្រះក្តីរបស់លោក ម៉ាលរ៉ូ រដ្ឋបាលបារាំងបានបដិសេធមិនចែកឯកសារសំខាន់ៗជាមួយខាងចុងចោទ និងបានជ្រៀតជ្រែកសាក្សីទៀតផង។ លោក ហ្សេណា បាននិយាយថា “ការកាត់ក្តីនោះជាការចំអកតុលាការ”។ ការកាត់ក្តីនោះបានបញ្ចប់ដោយបុរសម្នាក់ត្រូវបានគេផ្តន្ទាទោសប្រហារជីវិត និងប្រាំនាក់ផ្សេងទៀតត្រូវជាប់ពន្ធនាគារមួយជីវិតក្នុងគុកទឹកដីអាណានិគមទុយ៌សនៃកោះ ប៉ូឡូ កង់ដូ (Poulo Condor) ឯនាយឆ្នេរសមុទ្រវៀតណាម។
ក្នុងអត្ថបទកាសែតជាច្រើនរបស់លោក លោក ម៉ាលរ៉ូ បានកាន់ជើងប្រជាជនខ្មែរប្រឆាំងនឹងប្រព័ន្ធតុលាការអាណានិគម។ លោក ហ្សេណា បាននិយាយថា “ការកាត់ក្តីនេះបានធ្វើឲ្យលោក ម៉ាលរ៉ូ ជឿថា ប្រព័ន្ធអាណានិគមមិនអាចប្រសើរឡើងបានទេ វាប្រាកដជារងការបង្ក្រាប… ឯករាជ្យភាពគឺជារឿងចាំបាច់”។
លោក ហ្សេណា បាននិយាយថា “ក្នុងកាសែត លោកក៏បានរិះគន់ការរំលោភយកដី ជាបាតុភូតដែលនៅតែឃើញមានរហូតដល់សព្វថ្ងៃក្នុងប្រទេសកម្ពុជានិងប្រទេសវៀតណាម”។
៉សព្វថ្ងៃនេះ លែងមានអាណានិគមទៀតហើយ តែមានក្រុមហ៊ុនពហុជាតិ លែងមានរដ្ឋបាលអាណានិគម តែមានអាជ្ញាធរជាតិជំនួសវិញ។ ប៉ុន្តែបាតុភូតនេះនៅតែមានដដែល”។
ឈឺដោយសារការអស់កម្លាំង លោក ម៉ាលរ៉ូ បានវិលទៅប្រទេសបារាំងវិញនៅថ្ងៃទី៣០ខែធ្នូឆ្នាំ១៩២៥ ប៉ុន្តែបានបន្តសរសេរឲ្យកាសែតនេះ។ លោកបានធ្វើដំណើរច្រើនទៀតទៅទ្វីបអាស៊ីនៅចុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩២០ និងដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៣០។ សៀវភៅនៅឆ្នាំ១៩៣០របស់លោក មានចំណងជើងថា “La voie royale” ជាភាសាអង់គ្លេស (“The Royal Way”) ឬ ព្រះរាជមាគា៌ ដែលផ្អែកលើព្រឹត្តិការណ៍របស់លោកនៅបន្ទាយស្រី ក្នុងព្រៃខ្មែរ បានធ្វើឲ្យលោកទទួលបានរង្វាន់អក្សរសាស្ត្របារាំងInterallié Prize។
នៅឆ្នាំ១៩៣៣ សៀវភៅរបស់លោកដែលមានចំណងជើងថា “La Condition humaine” មានន័យថា “វាសនារបស់មនុស្ស” បានទទួលរង្វាន់អក្សរសាស្ត្រមានកិត្យានុភាពបំផុតរបស់ប្រទេសបារាំង គឺរង្វាន់ the Goncourt Prize។ សៀវភៅនេះស្តីអំពីការបង្ក្រាបដ៏ព្រៃផ្សៃនៅឆ្នាំ១៩២៧ពីសំណាក់អង្គការកុម្មុយនិស្តនៅក្រុងសៀងហៃ ដោយកម្លាំងយោធារបស់ ជៀង កៃជៀក (Chiang Kai-shek) និងភាគីអភិរក្សផ្សេងទៀត។
បុរសរូបនេះដែលបានចាកចេញពីក្រុងសាយហ្គននៅឆ្នាំ១៩២៥គឺខុសគ្នាស្រឡះពីបុរសដែលបានមកដល់ប្រទេសកម្ពុជាពីរឆ្នាំមុននោះ ដើម្បីលួចវត្ថុបុរាណខ្មែរ។
លោក ហ្សេណា បាននិយាយថា មុនការធ្វើដំណើររបស់គាត់មកប្រទេសកម្ពុជា លោក ម៉ាលរ៉ូ មិនមានការចាប់អារម្មណ៍ក្នុងរឿងនយោបាយទេ។ នៅពេលគាត់បានត្រឡប់ទៅប្រទេសបារាំងវិញ គាត់បានក្លាយជាអ្នកនិពន្ធពាក់ព័ន្ធរឿងនយោបាយ។
លោក ហ្សេណា បាននិយាយថា “សម័យឥឡូវ បែបបញ្ញវន្ត ដែលយើងដឹងច្បាស់។ ប៉ុន្តែនៅសម័យនោះ កម្រណាស់ ថ្មីណាស់”។ នៅត្រឹមអំឡុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៣០ ដែលបញ្ញវន្តបារាំង មានលោក ម៉ាលរ៉ូ ក្នុងចំណោមអ្នកទាំងនោះ ចូលពាក់ព័ន្ធក្នុងរឿងនយោបាយប្រយុទ្ធនឹងរបបយោធា ហ្វ្រានកូ នៅប្រទេសអេស្ប៉ាញ និងអីត្លែរ នៅអាឡឺម៉ង់ណាហ្ស៊ី។
លោក ម៉ាលរ៉ូ បានចូលរួមក្នុងក្រុមតស៊ូបារាំងពេលដែលប្រទេសបារាំងត្រូវបានប្រទេសអាឡឺម៉ង់កាន់កាប់ក្នុងសង្គ្រាមលោកលើកទី២ និងបានធ្វើជាមិត្តភក្តិជាមួយលោក សាល ដឺ ហ្គោល ជាសំឡេងចលនាតស៊ូ។ លោកបានធ្វើជារដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងវប្បធម៌បារាំងពីឆ្នាំ១៩៥៩ដល់ឆ្នាំ១៩៦៩ ក្នុងអាណត្តិប្រធានាធិបតីរបស់លោក ដឺ ហ្គោល។
កើតនៅឆ្នាំ១៩៤៦ក្នុងប្រទេសបែលហ្ស៊ិក លោក ហ្សេណា បានចំណាយពេលមួយទសវត្សរ៍ធ្វើជាសាស្ត្រាចារ្យអក្សរសាស្ត្រ មុនពេលចាប់យកការងារជាទីប្រឹក្សាកិច្ចការបរទេសរបស់រដ្ឋាភិបាលនិងព្រឹទ្ធសភាបែលហ្ស៊ិក ករណីដំបូងរបស់លោកគឺផ្តោតលើការបណ្តេញខ្មែរក្រហមដោយកម្លាំងវៀតណាមនិងកម្ពុជានៅខែមករាឆ្នាំ១៩៧៩។
ពីឆ្នាំ១៩៨៩ដល់១៩៩៩ លោក ហ្សេណា ស្ថិតនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាធ្វើការជាទីប្រឹក្សាអង្គការ NGO អន្តរជាតិ និងអង្គការសហប្រជាជាតិ។ ដោយបានសរសេរនិក្ខេបបទថ្នាក់បណ្ឌិតរបស់លោកស្តីពីបញ្ហាព្រំដែនរបស់ប្រទេសកម្ពុជាក្នុងឆ្នាំ១៩៩៧ លោកបានបម្រើការជាទីប្រឹក្សារបស់ប្រទេសកម្ពុជានៅតុលាការអន្តរជាតិ ក្រុងឡាអេ ដែលទាក់ទងនឹងសំណុំរឿងប្រាសាទព្រះវិហារ ដែលប្រទេសកម្ពុជាបានឈ្នះប្រទេសថៃពីរឆ្នាំមុននេះ។
លោកបាននិយាយថា ចាប់ចិត្តជាខ្លាំងនឹងលោក ម៉ាលរ៉ូ តាំងពីនៅជំទង់ លោក ហ្សេណា មានបំណងសរសេរអំពីរូបគាត់ជាយូរមកហើយ ប៉ុន្តែមិនប្រាកដថាគាត់ត្រូវបន្ថែមអ្វីទៅនឹងអក្សរសាស្ត្រ ដែលមានស្រាប់លើអ្នកនិពន្ធនេះទេ។
លោកបាននិយាយថា “ប៉ុន្តែនៅទីបញ្ចប់ខ្ញុំដឹងថា ចំពោះរយៈពេល២៦ខែដែលលោកបានស្នាក់នៅឥណ្ឌូចិន រវាងឆ្នាំ១៩២៣ដល់ឆ្នាំ១៩២៥ អ្នកនិពន្ធជីវប្រវត្តិសំខាន់ៗរបស់លោកមានការចាប់អារម្មណ៍តិចតួចទៅនឹងរយៈពេលនោះ ដែលនឹងធ្វើឲ្យលោក ម៉ាលរ៉ូ ផ្លាស់ប្តូរ”។
សន្និសីទរបស់លោក ហ្សេណា នៅវិទ្យាស្ថានបារាំង ដែលចាប់ផ្តើមនៅម៉ោង៧ល្ងាច នឹងធ្វើជាភាសាបារាំងដោយមានការបកប្រែប្រដេញជាភាសាអង់គ្លេសនិងភាសាខ្មែរ។
មុនសន្និសីទនេះ មានការបញ្ចាំងខ្សែភាពយន្តរបស់លោក ប៉ាន់ រិទ្ធី នៅម៉ោង៥និង៣០នាទីល្ងាច ជាខ្សែភាពយន្តឯកសារបង្កើតឡើងយ៉ាងចំណាន មានចំណងជើងថា “La France est notre patrie” ឬ ប្រទេសបារាំងជាមាតុភូមិរបស់យើង ដែលបង្ហាញឲ្យឃើញទឹកដីអាណានិគមជាច្រើនរបស់បារាំងតាមរយៈក្រសែភ្នែករបស់ប្រជាជនបារាំង ដែលរស់នៅក្នុង ឬ ទៅលេងទឹកដីទាំងនោះ៕ និត