សមាគមប្រជាជាតិអាស៊ីអាគ្នេយ៍មាន ១០ប្រទេស។ ក្នុងចំណោមប្រទេសទាំង ១០ នេះ មានប្រទេសប្រកាន់របបកុម្មុយនីស្ត គឺប្រទេសវៀតណាម និងប្រទេសឡាវ។ ក្រៅពីប្រទេសពីរនេះ សុទ្ធតែប្រកាសប្រកាន់របបសេរីប្រជាធិបតេយ្យពហុបក្ស ដោយមានរដ្ឋធម្មនុញ្ញជាត្រីវិស័យចង្អុលផ្លូវឱ្យដើរ។
យ៉ាងណា ប្រទេសមួយចំនួនទោះជាប្រកាន់របបប្រជាធិបតេយ្យក៏ដោយ ក៏ពុំមានគោលការណ៍ដឹកនាំតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យពិតៗនោះទេ។
មេដឹកនាំប្រទេសនោះចាត់ទុករដ្ឋធម្មនុញ្ញគ្រាន់តែឧបករណ៍នយោបាយរបស់ខ្លួនតែប៉ុណ្ណោះ។ គេថារដ្ឋធម្មនុញ្ញ និងគោលការណ៍នីតិរដ្ឋ ត្រូវដើរស្របគ្នា តែមេដឹកនាំដែលមានចរិតផ្ដាច់ការ ពុំដែលគិតថារដ្ឋធម្មនុញ្ញជាមាគ៌ារបស់ខ្លួននោះទេ។ គេចង់កែ គេចង់រុះរើនៅពេលណាក៏បាន ទៅតាមកាលៈទេសៈ និងតម្រូវតាមមហិច្ឆតាដើម្បីអំណាច និងដើម្បីបក្សពួករបស់ខ្លួនមានអំណាចកាន់តែរឹងមាំ និងយូរឆ្នាំទៅមុខទៀត។
បើខ្លួនគេចុះចេញពីអំណាច គឺគេរករូបមន្តមួយដោយធ្វើការរុះរើមាត្រា ដើម្បីឱ្យស្របតាមពេលវេលា និងស្ថានភាពនយោបាយ ហើយការរុះរើរដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះទៀតសោត ដើម្បីទប់ទល់កម្លាំងប្រឆាំងនៅក្នុងរដ្ឋសភា។ ជាក់ស្ដែង គេឃើញប្រទេសពីរក្នុងសមាគមនេះដែលតែងរុះរើរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ឬធ្វើវិសោធនកម្មមាត្រាមួយចំនួននៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។
ក្រោយពីរដ្ឋប្រហារនៅថ្ងៃទី២២ ខែឧសភា ឆ្នាំ២០១៤ ទម្លាក់រដ្ឋាភិបាលប្រជាធិបតេយ្យនៃគណបក្សភឿថៃ ពួកយោធាថៃដឹកនាំដោយមេរដ្ឋប្រហារឧត្តមសេនីយ៍ ប្រាយុទ្ធ ចាន់អូចា បានរំលាយរដ្ឋធម្មនុញ្ញរបស់សភាអាណត្តិមុនដោយរៀបរៀងឡើងវិញ។
រដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះបានរៀបរៀងហើយនៅឆ្នាំ២០១៧ តែរដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះត្រូវក្រុមអ្នកប្រជាធិបតេយ្យចាត់ទុកថាមិនបានឆ្លើយតបទៅនឹងប្រទេសដែលអនុវត្តរបបរាជានិយមប្រជាធិបតេយ្យ ដោយមិនបានចាត់ទុកឆន្ទៈរាស្ត្រជាម្ចាស់ឆ្នោតពិតប្រាកដរបស់ខ្លួននោះទេ។
អ្នកច្បាប់ និងអ្នកប្រជាធិបតេយ្យបានរកឃើញមាត្រាដែលបង្កើតឱ្យមានស្ថាប័នព្រឹទ្ធសភាមានសមាជិក ២៥០រូប ដោយពុំបាច់ឆ្លងកាត់ការបោះឆ្នោតពីរាស្ត្រ ហើយបែរជាផ្ដល់សិទ្ធិ និងបុព្វសិទ្ធិចូលទៅអង្គុយក្នុងរដ្ឋសភាចាំអនុម័តជ្រើសតាំងអ្នកនយោបាយម្នាក់ឱ្យឡើងកាន់តំណែងជានាយករដ្ឋមន្ត្រី ជាការផ្ទុយទាំងស្រុងនូវគោលការណ៍ប្រជាធិបតេយ្យ ដោយសារក្រុមព្រឹទ្ធសភារបស់រាជាណាចក្រនេះដែលរាស្ត្រមិនបានបោះឆ្នោតឱ្យផងនោះ បែរជាមានសិទ្ធិមកចូលរួមបោះឆ្នោតអនុម័តបេក្ខជននាយករដ្ឋមន្ត្រីនៅក្នុងរដ្ឋសភា ៥០០រូបដែលបានជាប់ឆ្នោតចេញពីឆន្ទៈរបស់ប្រជាជនទៅវិញ។
មកដល់ពេលនេះ នាយករដ្ឋមន្ត្រីថៃដែលមិនបានឈ្នះដាច់គេនៅក្នុងការបោះឆ្នោតកាលពីខែមីនា ឆ្នាំ២០១៩ គឺលោកឧត្តមសេនីយ៍ ប្រាយុទ្ធ ចាន់អូចា ដែលជាមេរដ្ឋប្រហារឆ្នាំ២០១៤ រូបនេះហើយបានតោងអំណាចនាយករដ្ឋមន្ត្រីមកដល់សព្វថ្ងៃបាន ដោយសារតែស្ថាប័នព្រឹទ្ធសភាជាក្រុមបក្ខពួករបស់លោក បានទៅបង្គ្រប់សំឡេងឱ្យលោកបានតោងអំណាចនាយករដ្ឋមន្ត្រីរយៈពេលប្រាំឆ្នាំ។
បច្ចុប្បន្ន រាជាណាចក្រនេះកំពុងធ្វើដំណើរទៅរកការបោះឆ្នោតសភាអាណត្តិថ្មីទៀតនៅក្នុងខែឧសភា ដែលលោក ប្រាយុទ្ធ មានបំណងចង់ក្លាយជាបេក្ខជននាយករដ្ឋមន្ត្រីម្ដងទៀត។ តែយ៉ាងណា ក្រុមអ្នកប្រជាធិបតេយ្យកំពុងតែបង្ខំឱ្យសភាបក្សកាន់អំណាចរុះរើស្ថាប័នព្រឹទ្ធសភានេះឡើងវិញ ដោយត្រូវឱ្យបេក្ខជនថ្មីទាំងអស់របស់ស្ថាប័ននេះ ត្រូវឆ្លងកាត់ការបោះឆ្នោតចេញពីប្រជាជននៅក្នុងពេលវេលាជាមួយគ្នានៃការបោះឆ្នោតសមាជិកសភា ៥០០រូប។
ចំណែកក្រុមចលនានិស្សិតដើម្បីប្រជាធិបតេយ្យ បានកំពុងតែដាក់សម្ពាធទៅលើសមាជិកសភាគ្រប់គណបក្សនយោបាយទាំងអស់ ឲ្យប្រញាប់រុះរើស្ថាប័ននេះចោលមុនការបោះឆ្នោតចូលមកដល់ ដោយពួកគេចាត់ទុកថាវាជាឧបករណ៍របស់លោក ប្រាយុទ្ធ ដើម្បីផ្ដល់ឱកាសឱ្យលោក ប្រាយុទ្ធ ឆក់យកអំណាចបានម្ដងទៀតតែប៉ុណ្ណោះ។
បើនិយាយពីរដ្ឋធម្មនុញ្ញដែលជាគោលការណ៍គ្រឹះនៃការទ្រទ្រង់នីតិរដ្ឋ និងប្រជាធិបតេយ្យ គេត្រូវសម្លឹងទៅរករាជាណាចក្រមួយទៀតដែលមានព្រំដែនជាប់នឹងប្រទេសថៃ គឺកម្ពុជា។
រដ្ឋធម្មនុញ្ញកម្ពុជាត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅក្រោយការបោះឆ្នោត គឺនៅខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៩៣។ អ្នកតាក់តែងរដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះកើតចេញពីកម្លាំងអ្នកតស៊ូប្រឆាំងនឹងការឈ្លានពានពីសំណាក់ប្រទេសវៀតណាម និងអ្នកប្រជាធិបតេយ្យ ហើយក៏រួមចំណែកផងដែរដោយអ្នកច្បាប់ជាកម្មាភិបាលរបស់គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា។
រដ្ឋធម្មនុញ្ញកម្ពុជាដែលធ្វើឡើងក្នុងអំឡុងអង្គការសហប្រជាជាតិជួយរៀបចំការបោះឆ្នោតជាលើកដំបូងនោះ គឺបានចែងយ៉ាងច្បាស់អំពីកម្ពុជា ប្រកាន់របបប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្សអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។
រដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះលើកតម្កើងសិទ្ធិពលរដ្ឋ សេរីភាពពលរដ្ឋ និងសេរីភាពខាងនយោបាយ ហើយក៏ចាត់ទុកព្រះមហាក្សត្រជានិមិត្តរូបនៃការផ្សះផ្សាជាតិ ឯកភាពជាតិ បង្រួបបង្រួមជាតិ និងអធិបតេយ្យជាតិ។
តែរដ្ឋធម្មនុញ្ញរបស់រាជាណាចក្រកម្ពុជាត្រូវបានបក្សកាន់អំណាចបច្ចុប្បន្ននេះនៅក្រោមការដឹកនាំរបស់បុរសខ្លាំង លោក ហ៊ុន សែន បានរុះរើ ឬធ្វើវិសោធនកម្មមិនតិចជាង ១០ដងនោះទេ។
ការរុះរើមាត្រាដែលពាក់ព័ន្ធ គឺសុទ្ធសឹងតែតម្រូវចិត្តទៅតាមពេលវេលា និងកាលៈទេសៈរបស់បក្សកាន់អំណាច ជាពិសេសទៅតាមមហិច្ឆតារបស់លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន។
ជាក់ស្ដែង ចុងក្រោយនេះមានការរុះរើរដ្ឋធម្មនុញ្ញទ្រង់ទ្រាយធំមួយលើកទៀតដោយផ្ដើមចេញពីលោក ហ៊ុន សែន និងក្រុមរបស់លោក ដោយមើលឃើញពីភាពផុយស្រួយនៃការបែកបាក់សម្ពន្ធភាពក្នុងបក្សប្រជាជនកម្ពុជា លោកក៏បានរុញឲ្យអ្នកច្បាប់កែប្រែមាត្រាមួយចំនួនធ្វើយ៉ាងណាឲ្យបេក្ខជនមួយរូបដែលមកពីគណបក្សមានសំឡេងឆ្នោតច្រើនជាងគេនៅក្នុងការបោះឆ្នោតរបស់ប្រជាជន គឺបក្សនោះត្រូវតែមានសិទ្ធិយកបេក្ខភាពរបស់នាយករដ្ឋមន្ត្រីទៅសុំការយល់ព្រមពីព្រះមហាក្សត្រឲ្យមកបង្កើតគណៈរដ្ឋមន្ដ្រីថ្មី។
ការរុះរើមួយទៀតនោះ ត្រូវគេមើលឃើញថា កាត់បន្ថយអំណាចរបស់សមាជិកសភា ដោយតម្រូវឱ្យមានសមាជិកសភារហូតដល់ជាង ៤០រូបទើបធ្វើញត្តិស្ដីបន្ទោសទៅរដ្ឋាភិបាលបាន ឬក៏កោះហៅរដ្ឋមន្ត្រីណាម្នាក់មកឆ្លើយបំភ្លឺជុំវិញស្ថានភាព និងការដឹកនាំរបស់រដ្ឋមន្ត្រីនោះ។
អ្នកជំនាញច្បាប់មើលឃើញថា នេះជាចំណុចនៃការរុះរើធម្មនុញ្ញដែលធ្វើឱ្យប៉ះពាល់ធ្ងន់ធ្ងរដល់ស្មារតីរបស់រដ្ឋធម្មនុញ្ញ ដែលចែងអំពីសិទ្ធិអំណាចរបស់សមាជិកសភាក្នុងការជ្រើសតាំងបេក្ខភាពនាយករដ្ឋមន្ត្រី និងធ្វើញត្តិបន្ទោស ឬទម្លាក់គណៈរដ្ឋមន្ដ្រីដែលមានកំហុស។
ប៉ុន្តែអ្នកសង្កេតការណ៍មួយចំនួនមើលឃើញថា បក្សកាន់អំណាចដែលរុះរើធម្មនុញ្ញពាក់ព័ន្ធត្រង់ចំណុចនេះ គឺជាប្រយោជន៍មួយដ៏សំខាន់ទប់ទល់កម្លាំងគណបក្សប្រឆាំង ដែលអាចរកសំឡេងខ្លាំងរួមគ្នាមួយនៅក្នុងរដ្ឋសភាដើម្បីផ្ដួលបក្សកាន់អំណាច។
គេសង្កេតឃើញប្រទេសពីរក្នុងសមាគមអាស៊ាននេះ គឺមេដឹកនាំរបស់ប្រទេសទាំងពីរនេះមានចរិតលក្ខណៈប្រហាក់ប្រហែលគ្នា មានល្បិចយុទ្ធសាស្ត្រអាក្រក់ដូចគ្នា គឺដើម្បីពង្រឹងអំណាចរបស់ខ្លួន និងបក្សពួកខ្លួនតែប៉ុណ្ណោះ។
យ៉ាងណា កាលៈទេសៈនេះប្រទេសមួយដែលជាសមាជិកអាស៊ានផង ក៏មានរដ្ឋធម្មនុញ្ញចែងអំពីប្រព័ន្ធប្រជាធិបតេយ្យ និងរបបសេរីពហុបក្សផងដែរ តែទីបំផុត ប្រទេសនេះធ្លាក់ក្នុងរបបសឹកទៅហើយ គឺប្រទេសភូមា។
ពួកយោធាសន្យាថានឹងបោះឆ្នោតសមាជិកសភាឡើងវិញ គឺយ៉ាងយូរនៅចុងឆ្នាំ២០២៣ នេះ ប៉ុន្តែស្ថាប័នបោះឆ្នោតរបស់ប្រទេសនេះ គឺជាឧបករណ៍របស់ពួកយោធា ហើយក៏មិនខុសអ្វីទៅនឹងស្ថាប័នបោះឆ្នោតនៅកម្ពុជា ដែលត្រូវបានកម្លាំងប្រឆាំងចាត់ទុកថាជាឧបករណ៍របស់បក្សកាន់អំណាចដដែលនោះទេ៕