អ្នកជំនាញមួយចំនួនបានលើកឡើងក្នុងសប្ដាហ៍នេះថា នៅពេលប្រទេសកម្ពុជាធ្វើជាប្រធាននៃកិច្ចប្រជុំកំពូលអាស៊ាន កម្ពុជាបានធ្វើឲ្យប្រទេសសមាជិកអាស៊ានមានការសហការគ្នាតិចតួចជាងពេលណាៗទាំងអស់នៃប្រវត្តិកិច្ចប្រជុំអាស៊ានរយៈពេល៤៥ឆ្នាំមកនេះ។ ហើយនៅពេលប្រទេសកម្ពុជាធ្វើជាប្រធានកិច្ចប្រជុំកំពូលអាស៊ាននៅសប្ដាហ៍ចុងក្រោយនេះ ការបរាជ័យដែលមិនបានដោះស្រាយក្ដីព្រួយបារម្ភរបស់ប្រទេសសមាជិកអាស៊ាននៅក្នុងជម្លោះដែនទឹករបស់ខ្លួននៅសមុទ្រចិនខាងត្បូង ប្រហែលជាកេរដំណែលដ៏យូរអង្វែងរបស់រាជធានីភ្នំពេញនៅពេលខ្លួនធ្វើជាប្រធាននៃប្រទេសសមាជិកអាស៊ានទាំង១០នោះ។
លោកប៉ាវីនឆាឆាវ៉ាលពុងពុន (Pavin Cha-chavalpongpun) សាស្ត្រាចារ្យមួយរូបនៅឯមជ្ឈមណ្ឌលសម្រាប់ការសិក្សាអាស៊ីអាគ្នេយ៍នៅសាកលវិទ្យាល័យក្យូតូ (Kyoto) បានមានប្រសាសន៍ថា“ ទំនាក់ទំនងការបរទេសរបស់ប្រទេសកម្ពុជាត្រូវបានធ្វើឲ្យមានភាពតានតឹងដោយសារតែទំនាក់ទំនងយ៉ាងជិតស្និទ្ធរបស់ខ្លួនជាមួយនឹងប្រទេសចិន ហើយទំនាក់ទំនងនេះ ក៏បានកំណត់នូវជម្រើសគោលនយោបាយការបរទេសរបស់ប្រទេសកម្ពុជាផងដែរ ហេតុដូច្នេះហើយវាបានបង្កឲ្យមានផលប៉ះពាល់អវិជ្ជមានលើការបង្ហាញខ្លួនលើឆាកអន្ដរជាតិរបស់ប្រទេសកម្ពុជា។
ក្នុងកិច្ចប្រជុំកំពូលអាស៊ាន នៅរាជធានីភ្នំពេញ កាលពីខែមេសានិងកក្កដាប្រទេសកម្ពុជាត្រូវបានគេចោទប្រកាន់ជាទូទៅថាបានបម្រើផលប្រយោជន៍ឲ្យរដ្ឋាភិបាលក្រុងប៉េកាំង នៅក្នុងជម្លោះដែនទឹកសមុទ្រចិនខាងត្បូងជាងបម្រើផលប្រយោជន៍ឲ្យប្រទេសសមាជិកអាស៊ានរបស់ខ្លួន។
នៅពេលប្រទេសកម្ពុជាធ្វើជាប្រធានកិច្ចប្រជុំកំពូលអាស៊ាន អ្នកជំនាញមួយចំនួនបានលើកឡើងថារដ្ឋាភិបាលក្រុងភ្នំពេញគួរតែចំណាយពេលឲ្យបានច្រើនជាងនេះ ដើរតួជាអ្នកសម្របសម្រួលឯករាជ្យ នៅក្នុងបញ្ហាសមុទ្រចិន ខាងត្បូង ដែលកំពុងតែមានជម្លោះ ដែលប្រទេសកម្ពុជាមិនជាប់ពាក់ព័ន្ធនឹងការទាមទារសិទ្ធិនោះ ជាជាងគាំទ្រគោលជំហររបស់រដ្ឋាភិបាលក្រុងប៉េកាំង។
ការខ្វែងគំនិតគ្នាបានកើតឡើងម្ដងទៀតអំឡុងកិច្ចប្រជុំកំពូលអាស៊ាន និងអាស៊ីបូពា៌នៅក្នុងសប្ដាហ៍នេះ នៅពេលលោកកៅគឹមហួន រដ្ឋលេខាធិការក្រសួងការបរទេសកម្ពុជាបានលើកឡើងថា ប្រទេសសមាជិកអាស៊ានទាំង១០ សុទ្ធតែបានព្រមព្រៀងគ្នាដោះស្រាយជម្លោះដែនទឹកនៅប្រជុំកោះក្នុងសមុទ្រចិនខាងត្បូងតាមរយៈយន្ដការអាស៊ាន-ចិន។ នៅថ្ងៃបន្ទាប់លោក បេនិកណូអាគីណូ (Benigno Aquino) ប្រធានាធិបតីហ្វីលីពីន បានបដិសេធការអះអាងនេះដោយបានបញ្ជាក់ថា រដ្ឋាភិបាលក្រុងម៉ានីលមិនបានព្រមព្រៀងលើមតិរួមនេះទេ។ប្រទេសវៀតណាម ក៏មិនបានព្រមព្រៀងលើមតិរួមនេះដែរ ហើយបានធ្វើការកែតម្រូវជាមួយនឹងរដ្ឋាភិបាលភ្នំពេញដោយផ្ទាល់។
លោកជីមដេឡាជាកូម៉ា (Jim Della-Giacoma) ប្រធានគម្រោងនៃក្រុមអ្នកវិភាគវិបត្តិអន្ដរជាតិប្រចាំតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍បានលើកឡើងថា អសមត្ថភាពរបស់កម្ពុជា ដែលមិនអាចសម្របសម្រួលនៅពេលចេញសេចក្ដីថ្លែងការណ៍រួមនៃកិច្ចប្រជុំរដ្ឋមន្ត្រីការបរទេសអាស៊ាន កាលពីខែកក្កដា នឹងធ្វើឲ្យអាប់ឱនដល់ប្រទេសកម្ពុជាខណៈខ្លួនធ្វើជាម្ចាស់ផ្ទះនៃកិច្ចប្រជុំកំពូលអាស៊ាន និងធ្វើឲ្យអាប់ឱនដល់ភាពរីកចម្រើន ដែលប្រទេសសមាជិកអាស៊ានធ្លាប់បានសម្រេចកាលពីពេលមុនៗ។
លោកដេឡាជាកូម៉ាបានលើកឡើងនៅក្នុងអុីម៉េលថា “ការបរាជ័យដែលមិនបានចេញសេចក្ដីថ្លែងការណ៍រួមជាលើកដំបូងនៃប្រវត្តិកិច្ចប្រជុំអាស៊ានរយៈពេល៤៥ឆ្នាំមកនេះ គឺជាការធ្វើឲ្យខូចទំនាក់ទំនងសាធារណៈដែលរារាំងដល់ការវិវឌ្្ឍនៃក្រមប្រតិបត្តិនៅសមុទ្រចិនខាងត្បូង ហើយធ្វើឲ្យគេចងចាំមិនភ្លេច នៅពេលសមិទ្ធផលដែលសម្រេចបានក្នុងរយៈពេល១២ខែចុងក្រោយនេះ ប្រហែលជាត្រូវបានគេបំភ្លេចចោលនោះ។
ក្រមប្រតិបត្តិ ជាក្របខណ្ឌមានកាតព្វកិច្ចផ្លូវច្បាប់ដែលនឹងបង្ហាញពីរបៀបសម្រាប់ប្រទេសសមាជិកអាស៊ានដោះស្រាយជម្លោះដែនទឹករបស់ខ្លួននៅសមុទ្រចិនខាងត្បូង បានក្លាយទៅជាបញ្ហាមួយក្នុងចំណោមបញ្ហាលំបាកៗជាច្រើននៅក្នុងតំបន់។ ប៉ុន្ដែ រដ្ឋាភិបាលក្រុងភ្នំពេញដែលបំពេញបំណងក្រុងប៉េកាំងបានទាមទារឲ្យមានការដោះស្រាយជម្លោះនេះរវាងប្រទេសចិន និងប្រទេសសមាជិកអាស៊ានបួនផ្សេងទៀត មានដូចជាប្រទេសហ្វីលីពីនវៀតណាមម៉ាឡេស៊ីនិងប្រទេសព្រុយណេ។ មួយផ្នែកទៀតនៃជម្លោះទាំងប្រទេសហ្វីលីពីននិងប្រទេសវៀតណាម
សុទ្ធតែបានលើកឡើងថា ប្រទេសសមាជិកអាស៊ានគួរតែដោះស្រាយជម្លោះនេះជាមួយគ្នា ហើយប្រទេសទាំងពីរនេះ មិនបានប្រឆាំងមិនឲ្យដាក់បញ្ហានេះជាបញ្ហាអន្ដរជាតិឡើយ។ នៅក្នុងប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយអន្ដរជាតិ ភាពប្រេះឆារបស់ប្រទេសសមាជិកអាស៊ានបានក្លាយទៅជាការផ្ដោតយ៉ាងសំខាន់នៅក្នុងកិច្ចប្រជុំកំពូលសប្ដាហ៍នេះ។ នៅលើទំព័របទវិចារណកថារបស់កាសែតញូវយ៉កថែមស៍ (New York Times) មានចំណងជើងមួយថា “ការមិនអាចធ្វើសេចក្តីសម្រេច និងការ ឈ្លោះទាស់ទែងគ្នា គឺជាមធ្យោបាយដោះស្រាយរបស់ប្រទេសសមាជិកអាស៊ាន”។
អត្ថបទនេះបានលើកឡើងថា “ នៅពេលប្រទេសសមាជិកអាស៊ានបានមកជួបប្រជុំគ្នាថ្មីៗនេះ ប្រទេសកម្ពុជាទំនងជាដើរតួរជាអ្នកតំណាងរបស់ប្រទេសចិនទៅវិញ”។ នៅក្នុងអត្ថបទមួយរបស់កាសែត អាល់ ហ្សាហ្ស៊ីរ៉ា (Al Jazeera) ដែលមានចំណងជើងថា “ ចុងបញ្ចប់នៃមធ្យោបាយរបស់ប្រទេសសមាជិកអាស៊ាន” លោកស្រី ម៉ាហ្គាអរទីហ្គាស (Marga Ortigas) អ្នកកាសែតមួយរូបដែលមានមូលដ្ឋាននៅប្រទេសហ្វីលីពីនជាយូរមកហើយបានគូសបញ្ជាក់ថានៅពេលប្រទេសកម្ពុជាធ្វើជាប្រធានកិច្ចប្រជុំកំពូលអាស៊ាន អ្នកកាសែតមួយចំនួននាំគ្នានិយាយបែបលេងសើចថា ការខកខានមិនបានទៅចូលរួមកិច្ចប្រជុំកំពូលអាស៊ាន គឺវាគ្មានបញ្ហាអ្វីនោះទេ ហើយការដែលបានទៅ ឬមិនបានទៅនោះ គឺជារឿងធម្មតា។
លោកស្រីអរទីហ្គាសបានសរសេរថា “ វាគឺជាមធ្យោបាយរបស់ប្រទេសសមាជិកអាស៊ានដែលមិនចង់ប្រឈមមុខដាក់គ្នា ទុករឿងរួបរួមគ្នាជារឿងសំខាន់ និងទុករឿងសំខាន់ដូចជារឿងជម្លោះនៅសមុទ្រចិនខាងត្បូងជារឿងមិនពាក់ព័ន្ធនឹងកិច្ចប្រជុំកំពូលអាស៊ាននោះ។ ដោយហេតុនេះបានធ្វើឲ្យមនុស្សភាគច្រើនចាត់ទុកថាប្រទេសសមាជិកអាស៊ានគឺជាស្ថាប័នមួួយមិនដំណើរការ”។
លោកស្រីអរទីហ្គាសបានសរសេរបន្ដថា “ ទោះជាយ៉ាងណា ប្រទេសសមាជិកអាស៊ានមានការផ្លាស់ប្ដូរដោយសារតែកម្ពុជា”។ លោកស្រីបានថ្លែងថា “ ការបង្ហាញយ៉ាងជាក់ច្បាស់គឺថា ប្រទេសកម្ពុជាជាប្រទេសមួយដែលមានទំនាក់ទំនងយ៉ាងជ្រាលជ្រៅជាមួយប្រទេសចិនបានព្យាយាមធ្វើឲ្យបញ្ហាសមុទ្រចិនខាងត្បូងមិនបានលើកយកមកដោះស្រាយតាមអ្វីដែលបានគ្រោងទុក”។
លោកស្រីបានលើកឡើងបន្ដថា “ ប្រធានបទដែលមិនត្រូវលើកយកមកពិភាក្សាបានធ្វើឲ្យខូចកិច្ចពិភាក្សា។ការពិភាក្សាភាគច្រើនត្រូវបានធ្វើឡើងដោយសម្ងាត់ប៉ុន្ដែទោះបីជាប្រទេសសមាជិកអាស៊ានពេញចិត្តឬមិនពេញចិត្តក៏វាមិនអាចទៅរួចដែរ”។
លោក ខាល ថាយើ(Carl Thayer)សាស្ត្រាចារ្យនៅឯសាកលវិទ្យាល័យ ញូវ សៅវ៉ែល (New South Wales) ជាអ្នកជំនាញតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍មួយរូបបាននិយាយចំៗនៅពេលសរុបប្រវត្តិអតីតកាលរបស់កម្ពុជាថា “ កម្ពុជាគឺជាប្រធានអាស៊ានដ៏គ្រោះថ្នាក់បំផុតដែលប្រទេសសមាជិកអាស៊ានមិនធ្លាប់ជួប។ ដោយធ្វើមិនឲ្យមានការឯកភាពគ្នា ប្រទេសកម្ពុជាបានដើរតួនាទីរបស់ខ្លួនជាអ្នកបម្រើផលប្រយោជន៍ឲ្យប្រទេសចិន”។
លោក ឡៅ ម៉ុងហៃ អ្នកវិភាគនយោបាយឯករាជ្យបានថ្លែងថា កម្ពុជាក្នុងនាមជាប្រធានអាស៊ានបានធ្វើឲ្យមានភាពប្រេះស្រាំនៅក្នុងចំណោមប្រទេសសមាជិកអាស៊ាន”។ លោកបន្ដថា ប្រទេសកម្ពុជាគួរតែបានដើរតួជាអ្នកសម្របសម្រួលដោយមិនលម្អៀង”។
លោក ផៃស៊ីផានអ្នកនាំពាក្យទីស្ដីការគណៈរដ្ឋមន្ត្រីបានបញ្ចេញទស្សនផ្សេងចំពោះរដ្ឋាភិបាលដែលធ្វើជាប្រធានអាស៊ាន។ លោកបានថ្លែងថា ប្រទេសកម្ពុជាបានទទួលជោគជ័យនៅក្នុងកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងរបស់ខ្លួនដើម្បីផ្ដល់កិច្ចពិភាក្សាដ៏ស្មោះត្រង់រវាងសមាជិកអាស៊ាន និងគzណៈប្រតិភូអន្ដរជាតិដែលបានមកចូលរួមកិច្ចប្រជុំ នៅសប្ដាហ៍នេះ។
លោកបានមានប្រសាសន៍ថា“យើងបើកកិច្ចពិភាក្សាដើម្បីរក្សាសន្ដិភាព និងស្ថិរភាពនៅសមុទ្រចិនខាងត្បូង។ ប្រទេសកម្ពុជាព្យាយាមទុកឱកាសឲ្យអ្នកចូលរួមទាំងអស់បានពិភាក្សាជាមួយគ្នា”។ ដោយប្រទេសកម្ពុជាមានទំនាក់ទំនងយ៉ាងជិតស្និទ្ធជាមួយប្រទេសចិនលោកផៃស៊ីផាន បានមានប្រសាសន៍ថាតួនាទីរបស់ប្រទេសកម្ពុជាជាប្រធានអាស៊ានគឺមិនមែនបម្រើផលប្រយោជន៍ឲ្យប្រទេសចិនឡើយប៉ុន្ដែ ចង់សម្របសម្រួលកិច្ចពិភាក្សារវាងរដ្ឋាភិបាលក្រុងប៉េកាំង និងរដ្ឋាភិបាលរបស់ប្រទេសសមាជិកអាស៊ាន។
លោកបានមានប្រសាសន៍ថា “ យើងគឺជាមិត្តដ៏ជិតស្និទ្ធបំផុតជាមួយប្រទេសចិន ហើយក៏ជាមិត្តជិតស្និទ្ធជាមួយប្រទេសសមាជិក អាស៊ានដែរ។យើងជួយសម្របសម្រួលប្រទេសចិនឲ្យពិភាក្សាជាមួយប្រទេសសមាជិកអាស៊ានដើម្បីភាពចម្រុងចម្រើននៅក្នុងតំបន់អាស៊ាន”។
តែទោះជាយ៉ាងណា អ្នកវិភាគមួយចំនួនបានលើកឡើងថា ជំនួយរាប់ពាន់លានដុល្លារនិងការវិនិយោគរបស់ប្រទេសចិន ដែលបានហូរចូលមកក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ហើយរដ្ឋាភិបាលក្រុងប៉េកាំងបានផ្ដល់ជំនួយឥតសំណងគិតជាទឹកប្រាក់ចំនួនជាង៥០លានដុល្លារគ្រាន់តែក្នុងសប្ដាហ៍នេះបុ៉ណ្ណោះមកឲ្យប្រទេសកម្ពុជា បានធ្វើឲ្យលោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុនសែនពិបាកក្នុងការសម្រេចថាតើគួរតែជ្រើសរើសបម្រើផលប្រយោជន៍ឲ្យប្រទេសសមាជិកអាស៊ាន ឬត្រូវបម្រើផលប្រយោជន៍ប្រទេសចិន។
លោកហលហីុល (Hal Hill)សាស្ត្រាចារ្យនៅសាកលវិទ្យាល័យជាតិអូស្ត្រាលីជំនាញផ្នែកសេដ្ឋកិច្ចតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍មានប្រសាសន៍ថាប៉ុន្ដែប្រទេសកម្ពុជាអាចនឹងត្រូវការមិត្តនៅក្នុងប្រទេសសមាជិកអាស៊ានរបស់ខ្លួន ដែលមានឥទ្ធិពលតិចតួចជាងប្រទេសចិននៅថ្ងៃណាមួយមិនខាន។
លោកហីុលបានមានប្រសាសន៍បន្ដថា “ ជាទូទៅ [ប្រទេសនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍] គឺកំពុងតែទទួលរងឥទ្ធិពលពីប្រទេសចិន និងប្រទេសផ្សេងៗទៀតក្នុងតំបន់ ដើម្បីធ្វើការក្នុងរង្វង់ដែនកំណត់របស់ខ្លួន”។ លោកថ្លែងថា “ហេតុដូច្នេះហើយទើបប្រទេសសមាជិកអាស៊ានមានសារៈសំខាន់សម្រាប់ប្រទេសដូចជាប្រទេសកម្ពុជាអ៊ីចឹងតើប្រទេសកម្ពុជាអាចធ្វើឲ្យប្រទេសជាសមាជិកអាស៊ានអាក់អន់ចិត្តម្ដេចទៅកើត។ ប្រទេសជាសមាជិកអាស៊ាន ជាមិត្តយូរមកហើយរបស់កម្ពុជា នោះមានន័យថា ជាសម្ពន្ធ មិត្តក្នុងតំបន់៕
ប្រែសម្រួលដោយស៊ាស៊ុយឈាង