គឺដោយសារអនុសាសន៍របស់អ្នកកាសែតជើងចាស់ម្នាក់នៅក្នុងទីក្រុងបាងកក ទើបលោក ស្តេហ្វិន ហ៊ែតឌើ (Stpehen Hreder) ជាអ្នកនិពន្ធនិងជាអ្នកស្រាវជ្រាវប្រវត្តិសាស្ត្រ ដែលពេលនេះមានវ័យ៦០ឆ្នាំ សម្រេចចិត្តធ្វើដំណើរមកប្រទេសកម្ពុជាក្នុងខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៧៣ ក្នុងនាមជាអ្នកបញ្ចប់ការសិក្សាពីសាកលវិទ្យាល័យ ខនែល (Cornell) ដែលមានចិត្តអន្ទះសារក្នុងការចូលប្រឡូកក្នុងពិភពសារព័ត៌មាន។
លោកបានប្រាប់សាលាក្តីខ្មែរក្រហមកាលពីម្សិលមិញថា នៅក្នុងទីក្រុង ហុងកុង មានការប្រកួតប្រជែងពេក ខណៈប្រទេសថៃគ្មានព្រឹត្តការណ៍អ្វីគួរឲ្យកត់សម្គាល់សម្រាប់ការសរសេរព័ត៌មាន។ ប៉ុន្តែនៅព្រំដែនឯណោះវិញ មានព្រឹត្តិការណ៍ដ៏ក្តៅគគុកមួយ នោះគឺការសម្រេចរបស់សភាអាមេរិកក្នុងការអនុម័តច្បាប់មួយដែលតម្រូវឲ្យបញ្ឈប់ការទម្លាក់គ្រាប់បែកត្រឹមខែសីហា ឆ្នាំនោះ ហើយក្រុមអ្នកយកព័ត៌មានល្បីៗក៏បានមកដល់ប្រទេសកម្ពុជា ដើម្បីធ្វើសេចក្តីរាយការណ៍អំពីរឿងនេះ។“ មានការរំពឹងទុកជាទូទៅថា នៅពេលការទម្លាក់គ្រាប់បែករបស់អាមេរិកបញ្ចប់ខ្មែរក្រហមនឹងចូលទីក្រុងភ្នំពេញ ហើយរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែរនឹងដួលរលំ”។
តាមប្រវត្តិសាស្ត្រ នៅថ្ងៃទី១៧ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧៥ ទើបខ្មែរក្រហមកាន់កាប់ក្រុងភ្នំពេញបាន។ នៅពេលដឹងច្បាស់ថា រឿងនេះត្រូវចំណាយពេលធ្វើសេចក្តីរាយការណ៍យូរ អ្នកកាសែតជាច្រើនក៏បានចាកចេញ។
ប៉ុន្តែលោក ហ៊ែតឌើ បានបន្តស្ថិតនៅក្នុងទីក្រុងភ្នំពេញ ដែលជាកន្លែងលោកប្រែជាថ្នឹកនឹងការសាងសង់លេណដ្ឋានសម្រាប់ទប់ទល់កម្លាំងគ្រាប់ផ្លោងឥតឈប់ឈររបស់ខ្មែរក្រហមលើទីក្រុងនេះ។ លោកបានមានប្រសាសន៍ថា “ វាពិតជាគួរឲ្យខ្លាចណាស់ពេលស្ថិតនៅក្រោមគ្រាប់ផ្លោង។ខ្ញុំត្រូវជីកលេណដ្ឋានមួយនៅក្រោមផ្ទះរបស់ខ្ញុំ។ ពេលគ្រាប់ផ្លោងបាញ់ចេញពីទិសខាងកើត យើងអាចអង្គុយនៅមាត់ទឹកហើយឃើញគ្រាប់ទាំងនោះហោះរំលងក្បាលរបស់យើងមុនពេលធ្លាក់ចំកណ្តាលក្រុង។ នៅជុំវិញមនោរម្យ មនុស្សមួយចំនួនបានស្លាប់ដោយសារការបាញ់ផ្លោងនេះ”។
ហេតុការណ៍មួយចំណោមហេតុការណ៍បណ្តាលឲ្យមានមនុស្សស្លាប់ច្រើនបំផុតបានកើតឡើង ពេលគ្រាប់ផ្លោងធ្លាក់ចំផ្លូវដែល
សម្បូរអាជីវករលក់សាំងដប។ លោក ស្តេហ្វិន ហ៊ែតឌើ បានថ្លែងបន្តថា “ ស្ថានភាពសង្គមនិងសេដ្ឋកិច្ចនៅក្នុងទីក្រុងនេះមានភាពតានតឹងណាស់។ មានប្រជាជនមកពីតំបន់ជនបទជាច្រើនដែលបានចូលមកក្នុងទីក្រុងភ្នំពេញ។ស្ថានភាពនយោបាយនៅពេលនោះ គឺផ្តោតលើការប្រឆាំងរដ្ឋាភិបាល
ជាពិសេសគឺក្នុងចំណោមនិស្សិត។វាគឺជាការធ្វើបដិវត្តន៍”។
ត្រឹមឆ្នាំ១៩៧៥ លោក ស្តេហ្វិន ហ៊ែតឌើ បានប្រើសេវាកម្មផ្សាយព័ត៌មានបរទេសដើម្បីស្តាប់វិទ្យុ ខៀវ សំផន ដែលមានពេលមួយនោះ បានអំពាវនាវឲ្យមន្ត្រីរបស់លោកលន់ នល់ លើកលែងតែ“ ជនក្បត់ផុតលេខ”ចំនួនប្រាំពីរនាក់ដែលត្រូវបានស្វែងរកចាប់ខ្លួនដើម្បីប្រហារជីវិត ប្រគល់ខ្លួនតាមសម្រួលនិងចុះចូលជាមួយអ្នកដង្ហែតាម សីហនុ។
លោក ខេត រ៉េន័រ ព្រះរាជអាជ្ញារងជាន់ខ្ពស់ បានដកស្រង់អត្ថបទមួយរបស់លោក ស្តេហ្វិន ហ៊ែតឌើ ដែលចាត់ទុកការអំពាវនាវនេះថា ជា “ការរំលោភលើសេចក្តីទុកចិត្តដែលមានការគិតទុកជាមុន ព្រោះអតីតអ្នកគាំទ្រលោក លន់ នល់ ជាច្រើនត្រូវបានសម្លាប់ចោល បន្ទាប់់ពីខ្មែរក្រហមចូលកាន់កាប់។
លោកក៏បានប្រាប់តុលាការអំពីការធ្វើបទសម្ភាសឆ្នាំ១៩៨០ជាមួយ ខៀវ សំផន ដែលពេលនោះ លោកបានសួរជនជាប់ចោទរូបនេះអំពីការធ្វើវិសុទ្ធកម្មកម្មាភិបាលជាន់ខ្ពស់។ លោកបានមានប្រសាសន៍ថា “ ខ្ញុំដឹងថា ខ្ញុំបានធ្វើឲ្យគាត់ស្រឡាំងកាំង។គាត់មិនបានត្រៀមខ្លួនសម្រាប់សំណួរបែបនេះទេ ព្រោះវាលម្អិតគួរសម ហើយណាមួយវាស្តែងឲ្យឃើញថា ខ្ញុំបានដឹងរួចទៅហើយអំពីរចនាសម្ព័ន្ធបក្ស និងការរៀបចំបក្ស ព្រមទាំងដំណើរការធ្វើវិសុទ្ធកម្ម”។ លោកបានថ្លែងថា “វាជាការប្រឈមមុខនឹងការពិតមួយ ហើយបានធ្វើឲ្យភាគីទាំងពីរមានការរំជួលចិត្តណាស់”។
ការផ្តល់សក្ខីកម្មរបស់លោក ហ៊ែតឌើ នឹងបន្តនៅថ្ងៃច័ន្ទ៕
ប្រែសម្រួលដោយ ចេវ ប៊ុននី