សង្គ្រាមស៊ីវិលជាស្ថានភាពទូទៅនៃរយៈពេលប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនៃកុមារភាពរបស់ អីុង ភូសេរ៉ា។ លោកបាននិយាយថា “ខ្ញុំមិនដែលភ្លេចពេលល្ងាចជុំវិញជំរំ ការបាញ់នៅពេលដែល[ទាហាននេះ]ប្រាប់ខ្ញុំនិងបងប្រុសរបស់ខ្ញុំអំពីការប្រយុទ្ធរបស់គាត់ ការរងរបួសរបស់គាត់។ ប៉ុន្តែ មនុស្សស្លាប់នៅតាមផ្លូវ ឬគំនរសពខ្មៅខ្លោចដោយភ្លើងឆេះ នេះ ខ្ញុំបានឃើញដោយផ្ទាល់”។
អ្វីដែលបានកើតឡើងប្រែក្លាយប្រទេសកម្ពុជាទៅជាទឹកដីដែលសាកសពជាទិដ្ឋភាពធ្លាប់បានឃើញសម្រាប់កុមារឬ?
នេះជាអ្វីដែលលោក ភូសេរ៉ា ជាវិចិត្រករដែលប្រើឈ្មោះ សេរ៉ា បានស្វះស្វែងពន្យល់ក្នុងប្រលោមលោករូបភាពរបស់គាត់ ដែលមានចំណងជើងថា “ត្រសក់ល្វីង”។
ការងារ ដែលនឹងមានច្រើនជាង១០០ទំព័រនេះ ពេលហើយរួចរាល់ នឹងពិពណ៌នាព្រឹត្តិការណ៍នានាដែលបាននាំឲ្យប្រទេសកម្ពុជាត្រូវស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងដោយកម្លាំងខ្មែរក្រហមនៅខែមេសាឆ្នាំ១៩៧៥ ពោលគឺ៤០ឆ្នាំកន្លងទៅនេះ គិតត្រឹមខែនេះ។
លោក សេរ៉ា បាននិយាយថា “វានិយាយអំពីពេលវេលាមួយក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រ ពេលដែលអ្វីៗទាំងអស់ច្របូកច្របល់។ ពីព្រោះខ្ញុំដឹងថា តាមពិត គេមិនសូវដឹង ឬមានការភាន់ច្រឡំចំពោះព្រឹត្តិការណ៍ជាបន្តបន្ទាប់ និងប្រវត្តិសាស្ត្រ”។
លោកបានមានប្រសាសន៍ថា “បើលោកសួរ[ប្រជាជនកម្ពុជា]ជុំវិញលោក ហេតុអ្វីសង្គ្រាមរាលដាលពេញប្រទេសកម្ពុជាក្នុងឆ្នាំ១៩៧០…មិនថាពួកគេក្មេងឬចាស់ទេ ខ្ញុំកត់សម្គាល់ឃើញថា ស្ទើរតែគ្រប់គ្នានឹងឆ្លើយថា ដោយសារអាមេរិកាំងទម្លាក់គ្រាប់បែក។ ច្បាស់ណាស់ ការទម្លាក់គ្រាប់បែកសម្ងាត់របស់អាមេរិកគឺជាការពិត ប៉ុន្តែការទម្លាក់គ្រាប់បែកទាំងនោះមិនមែនមូលហេតុសង្គ្រាមមួយមុខទេ…តែមានផលវិបាកផ្សេងទៀត”។
លោកបាននិយាយថា “ដូច្នេះហើយខ្ញុំបានចំណាយពេលបីឆ្នាំ អានឡើងវិញ និងលើកឡើងត្រួសៗនូវប្រវត្តិសាស្ត្រនេះ តាមរយៈមធ្យោបាយនៃប្រលោមលោករូបភាព”។
នៅឆ្នាំ១៩៦៥ សម្តេច នរោត្តម សីហនុ ពេលនោះបានអនុញ្ញាតជាសម្ងាត់ឲ្យកម្លាំងកុម្មុយនីស្តវៀតណាមខាងជើង ហៅ វៀតកុង បោះជំរំនៅតាមព្រំដែនខ្មែរ និងទទួលជំនួយយោធាដែលបញ្ជូនឲ្យដោយប្រទេសចិន តាមរយៈកំពង់ផែក្រុងព្រះសីហនុ ដោយជំនួយមួយចំនួនបានដល់កងទ័ពខ្មែរ។
ដូចដែលអ្នកប្រវត្តិសាស្ត្រកត់់ត្រាអ៊ីចឹង សម្តេច សីហនុ ពិតជាមិនមានជម្រើសទេ ដោយសារតែគិតអំពីកម្លាំងវៀតណាមខាងជើង។ នៅឆ្នាំ១៩៦៩ ព្រះអង្គបានយល់ព្រមដោយស្ងៀមស្ងាត់បិទភ្នែករបស់ព្រះអង្គ ប្រសិនបើកងទ័ពអាមេរិកដែលគាំទ្រវៀតណាមខាងត្បូង ត្រូវតាមកម្ចាត់វៀតកុងនៅតាមតំបន់មិនសូវមានមនុស្សរស់នៅនៃប្រទេសកម្ពុជា។ បញ្ហានេះបានឈានទៅដល់យុទ្ធនាការទម្លាក់គ្រាប់បែកអាមេរិកនៅតាមបណ្តោយព្រំដែនខ្មែរ។
លោក សេរ៉ា បានលើកឡើងថា ដូច្នេះការព្យាយាមរបស់សម្តេច សីហនុ ដើម្បីឲ្យប្រទេសកម្ពុជារួចផុតពីសង្គ្រាម ជាការពិត បានរុញច្រានប្រទេសនេះធ្លាក់ចូលក្នុងជម្លោះ។
កើតនៅឆ្នាំ១៩៦១ លោក សេរ៉ា ចងចាំការទម្លាក់គ្រាប់បែកទាំងនោះយ៉ាងច្បាស់ និងសង្គ្រាមស៊ីវិលដែលហែកហួរប្រទេសកម្ពុជានៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៧០ រហូតដល់ខ្មែរក្រហមបានជ័យជម្នះនៅខែមេសាឆ្នាំ១៩៧៥។
លោក សេរ៉ា និងគ្រួសាររបស់លោកស្ថិតក្នុងចំណោមប្រជាជនដែលបានជ្រកកោននៅស្ថានទូតបារាំង ពេលដែលខ្មែរក្រហមចូលកាន់កាប់ក្រុងភ្នំពេញនៅថ្ងៃទី១៧ខែមេសាឆ្នាំ១៩៧៥។ ឱពុករបស់លោកឈ្មោះ អីុង ភូរិន ជាពាណិជ្ជករមានសញ្ញាប័ត្រពីសាកលវិទ្យាល័យបារាំង ដែលចេះនិយាយបួនប្រាំភាសា បានចាកចេញពីស្ថានទូតបារាំង ពេលដែលខ្មែរក្រហមបញ្ជាឲ្យពលរដ្ឋកម្ពុជាចេញក្រៅ។
ក៏ប៉ុន្តែ ដោយសារម្តាយរបស់ លោក សេរ៉ា ជាជនជាតិបារាំង លោកនិងបងប្អូនរបស់លោកទទួលបានការអនុញ្ញាតឲ្យចេញពីប្រទេសជាមួយម្តាយ នៅពេលខ្មែរក្រហមជម្លៀសមនុស្សចេញពីស្ថានទូតក្នុងពេលពីរបីសប្តាហ៍បន្ទាប់មកនោះ។
លោក សេរ៉ា មិនដែលបានឃើញឱពុករបស់លោកម្តងទៀតទេ។ នៅទីបញ្ចប់ លោកបានដឹងថា គាត់កំពុងរស់នៅក្នុងភូមិមួយនៅជិតទីក្រុងសៀមរាប មុនខ្មែរក្រហមដួលរលំ។ លោកបាននិយាយថា “នៅខែធ្នូឆ្នាំ១៩៧៨ គាត់ត្រូវបានសម្លាប់ដោយទាហានរបស់ តា ម៉ុក [មេដឹកនាំខ្មែរក្រហម] ដែលគេបញ្ជូនទៅដើម្បីបោស’សម្អាត’ តំបន់សៀមរាប”។
ពេលរស់នៅក្នុងក្រុងប៉ារីស ជាកន្លែងដែលលោកបង្រៀននៅសាកលវិទ្យាល័យប៉ារីសមួយ Universite Paris 1, Pantheon-Sorbonne លោក សេរ៉ា បានធ្វើដំណើររាប់មិនអស់មកប្រទេសកម្ពុជា និងបានធ្វើសិក្ខាសាលាជាច្រើនលើកក្នុងប្រទេសនេះចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៩៩៣មក។ លោកបាននិយាយថា “នេះជាប្រទេសរបស់ខ្ញុំ”។
លោក សេរ៉ា សង្ឃឹមថានឹងបញ្ចប់សៀវភៅរបស់លោកនៅខែនេះ ដើម្បីរំឭកខួបទី៤០នៃការចូលកាន់កាប់ដោយខ្មែរក្រហម ប៉ុន្តែ គាត់បានពន្យារពេលគម្រោងធំមួយទៀត នោះគឺស្តូបជនរងគ្រោះនៃរបបប្រល័យពូជសាសន៍ខ្មែរក្រហម។
កិច្ចការនេះបានចាប់ផ្តើមនៅឆ្នាំ២០១១ នៅពេលដែលលោកបានធ្វើការស្រាវជ្រាវស្តូបរំឭកវិញ្ញាណក្ខន្ធក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ជាផ្នែកមួយនៃគម្រោងដែលផ្តល់មូលនិធិដោយវិជ្ជាស្ថានស្រាវជ្រាវអន្តរជាតិ។
លោកបាននិយាយថា “អ្វីដែលធ្វើឲ្យខ្ញុំចាប់អារម្មណ៍នោះគឺថា នៅប្រទេសកម្ពុជាមិនមានកន្លែងជាទីធ្លាសាធារណៈដើម្បីរំឭកសោកនាដកម្មនេះទេ”។ ឧទាហរណ៍ មិនមានសូម្បីបន្ទះលោហៈមួយសន្លឹកនៅកន្លែងនានានៃគម្រោងទំនប់ទឹកក្នុងខេត្តបន្ទាយមានជ័យ និងបាត់ដំបង ដើម្បីបញ្ជាក់ថា មនុស្សរាប់ពាន់នាក់បានស្លាប់នៅទីនោះដោយសារពលកម្មទាំងបង្ខំអំឡុងរបបខ្មែរក្រហមទេ។
លោក សេរ៉ា បាននិយាយថា នៅពេលសារមន្ទីរប្រល័យពូជសាសន៍ទួលស្លែង និងមណ្ឌលប្រល័យពូជសាសន៍ជើងឯក មានការរៀបចំទទួលស្គាល់អ្នកដែលស្លាប់នៅទីនោះ នេះជាកន្លែងជាក់លាក់ដែលខ្មែរក្រហមបានប្រហារជីវិតអ្នកទោសនយោបាយ និងជាពិសេសខ្មែរក្រហមផ្សេងទៀត។
លោកបាននិយាយថា ជនរងគ្រោះទាំងនេះខុសពីមនុស្សរាប់ម៉ឺននាក់ដែលបានស្លាប់ដោយសារការអត់បាយ ពលកម្មទាំងបង្ខំ ឬការសម្លាប់ដោយឥតខ្វល់ដោយរបបខ្មែរក្រហម។ “ហើយខ្ញុំជឿថា ភ្នំពេញសមនឹងទទួល សម្រាប់យុវជន ព្រមទាំងអ្នកទាំងឡាយដែលបានដឹងសម័យកាលនោះ ជាអ្វីមួយដែលធ្វើឲ្យនឹកឃើញទិដ្ឋភាពនោះឡើងវិញ”។
ដំបូង លោក សេរ៉ា បាននឹកគិតដល់រូបចម្លាក់ ដែលសន្និដ្ឋានយ៉ាងច្បាស់អំពីមនុស្សរងទុក្ខស្លាប់ សពគ្មានដៃជើង។ ប៉ុន្តែក្រោយពីការពិភាក្សាអំពីគម្រោងជាមួយអាជ្ញាធរក្រុងភ្នំពេញ លោកបានយល់ព្រមប្តូររបៀបដោះស្រាយរបស់លោក។ “មិនតែប៉ុណ្ណោះ លើទីធ្លាសាធារណៈ គេមិនអាចបង្ហាញអ្វីមួយដែលរំខានពេកនោះទេ។ ដូច្នេះ ខ្ញុំបានរកឃើញទម្រង់សច្ចភាពច្រើនទៀត”។
លោកបាននិយាយថា “វាជារូបរាងមួយដែលធ្វើឲ្យស្ងប់ចិត្តនិងការសញ្ជឹងគិត…កុំឲ្យនឹកឡើងវិញច្រើន ប៉ុន្តែសំបូងសង្រូង ដោយផ្តល់កន្លែងមួយសម្រាប់ប្រជាជនដើម្បីនឹកគិតដល់ និងគោរពដល់អ្នកដែលបាត់បង់ជីវិត”។
ស្តូប ដែលឥឡូវកំពុងដំណើរការចាក់ពុម្ពទង់ដែងនៅក្រុងភ្នំពេញ នឹងមានរូបបុរសម្នាក់ដែលដួលផ្ងារក្រោយ ទ្រដោយសសរតែមួយជាប់ស្មារបស់គាត់។ រូបចម្លាក់ទង់ដែងនេះនឹងដាក់ឈរនៅលើអាងទឹករាងបួនជ្រុងមានជញ្ជាំងធ្វើពីដីជាឆាកខាងក្រោយ។
បារាំងផ្តល់មូលនិធិភាគច្រើនសម្រាប់ស្តូបនេះ ដែលជាការផ្តល់សំណងផ្លូវការមួយសម្រេចយល់ព្រមដោយអង្គជំនុំជម្រះវិសាមញ្ញក្នុងតុលាការកម្ពុជាដល់ដើមបណ្តឹងរដ្ឋប្បវេណីក្នុងសំណុំរឿង០០២/០១របស់អង្គជំនុំជម្រះវិសាមញ្ញក្នុងតុលាការកម្ពុជា។
ស្ថានទូតបារាំងនិងលោក សេរ៉ា ឥឡូវនេះកំពុងចរចាជាមួយសាលាក្រុងអំពីទីតាំងល្អបំផុតសម្រាប់ស្តូបនេះ ហើយសង្ឃឹមថានឹងឃើញស្តូបនេះនៅក្នុងក្រុងភ្នំពេញក្នុងពេលពីរបីខែក្រោយ។ លោក សេរ៉ា មានបំណងបញ្ចប់ប្រលោមលោកគំនូររបស់លោកនៅឆ្នាំនេះ។
លោកបានដាក់ឈ្មោះសៀវភៅនេះថា “ត្រសក់ល្វីង” ជាការនិយាយសំដៅដល់រឿងព្រេងនិទានខ្មែរ។
តាមរឿងព្រេងដំណាលថា មានស្តេចមួយអង្គដែលស្រឡាញ់ចូលចិត្តត្រសក់ផ្អែមរបស់ម្ចាស់ចម្ការម្នាក់ បានប្រាប់តាត្រសក់ផ្អែមឲ្យដាំត្រសក់ផ្អែមសម្រាប់តែព្រះអង្គ និងបានប្រទានលំពែងមួយដល់ម្ចាស់ចម្ការទុកសម្រាប់សម្លាប់នរណាម្នាក់ដែលចង់លួចត្រសក់នោះ។
ដូច្នេះនៅពេលស្តេចទ្រង់យាងមកបេះត្រសក់ដោយមិនបានប្រាប់ជាមុន ម្ចាស់ចម្ការបានធ្វើគត់ព្រះអង្គ ដោយចាត់ទុកព្រះអង្គជាចោរ។ បន្ទាប់ពីពិនិត្យឧប្បត្តិហេតុនោះរួចមក រាជការបានលើកម្ចាស់ចម្ការជាស្តេច តា ត្រសក់ផ្អែម។
យោងតាមអ្នកប្រវត្តិសាស្ត្រ អាឡាំង ហ្វរ៉េស បានឲ្យដឹងថា រឿងនេះបានធ្វើឲ្យមានការប្តូរស្របច្បាប់នូវរាជាសន្តតិវង្ស ហើយស្តេចមួយអង្គទទួលបានការតែងតាំងដោយអ្នកមុខអ្នកការ គឺមិនមែនដោយទេវតាឡើយ។
ដូចដែលឈ្មោះសៀវភៅរបស់លោក សេរ៉ា បង្ហាញអ៊ីចឹង អ្នកទទួលមរតកគឺស្តេចចម្ការនេះ បាននាំមកនូវគ្រោះកាចជាបន្តបន្ទាប់ដល់ទឹកដីនេះក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៦០ និងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៧០ ពោលគឺត្រសក់ផ្អែមបានក្លាយជាត្រសក់ល្វីង៕ និត