យោងតាមរបាយការណ៍ប្រចាំឆ្នាំដែលចេញដោយអង្គការឃ្លាំមើលមួយបានឲ្យដឹងកាលពីម្សិលមិញថា ការវិវត្តលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាឃើញថា មានដំណើរថយក្រោយខ្លាំងកាលពីឆ្នាំមុន ដោយរដ្ឋាភិបាលបានរំលោភបំពានច្បាប់ឥតឈប់ឈរ បំបិទសេរីភាពនៃការបញ្ចេញមតិ និងមិនអើពើចំពោះអំពើពុករលួយដែលកំពុងបន្តកើតមានក្នុងរដ្ឋាភិបាល។
លោក គល់ បញ្ញា នាយកប្រតិបត្តិគណៈកម្មាធិការដើម្បីការបោះឆ្នោតដោយសេរី និងយុត្តិធម៌នៅកម្ពុជា (ខុមហ្វ្រែល) ដែលបានចងក្រោយការសិក្សានេះបានព្រមានថា ប្រទេសកម្ពុជាកំពុងធ្វើដំណើររអាក់រអួលលើមាគ៌ារបស់ខ្លួនឆ្ពោះទៅរកលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ដោយការបោះឆ្នោតឃុំ-សង្កាត់ និងការបោះឆ្នោតជាតិកាន់តែខិតជិតមកដល់ក្នុងរយៈពេលពីរឆ្នាំក្រោយនេះ។
លោកបានថ្លែងថា “រដ្ឋាភិបាលបានបង្ក្រាបទៅលើក្រុមប្រឆាំងកាលពីឆ្នាំមុន ដោយការបង្ករបួសស្នាមលើរាងកាយ ការយាយីផ្លូវច្បាប់ និងការចាប់ខ្លួនជាដើម។ សេរីភាពក្នុងការធ្វើបាតុកម្មក៏ត្រូវបានរឹតត្បិតផងដែរ ហើយសេរីភាពនៃការជួបជុំគ្នាស្ថិតនៅក្រោមការគំរាមកំហែងជាមួយច្បាប់អង្គការមិនមែនរដ្ឋាភិបាលថ្មី”។
ច្បាប់ស្ដីពីសមាគម និងអង្គការមិនមែនរដ្ឋាភិបាលបានចូលជាធរមានកាលពីខែសីហា បើទោះជាមានកង្វល់យ៉ាងខ្លាំងពីប្រទេសផ្ដល់ជំនួយ និងអង្គការសិទ្ធិមនុស្សនានា រួមទាំងគណៈកម្មាធិការខុមហ្វ្រែល ដែលបារម្ភថា ច្បាប់នេះនឹងត្រូវគេប្រើដើម្បីបន្ទុចបង្អាក់ ដល់ការងាររបស់អ្នកដែលរិះគន់គណបក្សកាន់អំណាច។
របាយការណ៍នេះបន្ថែមថា មានការរារាំងសេរីភាពនៃការបញ្ចេញមតិតាមប្រព័ន្ធអុីនធឺណិតផងដែរកាលពីឆ្នាំមុន ដោយមានការផ្ដន្ទាទោស និងការដាក់ពន្ធនាគារចំពោះពលរដ្ឋណាដែលសម្ដែងមតិប្រឆាំងរដ្ឋាភិបាលតាមប្រព័ន្ធអុីនធឺណិត។ គណៈកម្មាធិការខុមហ្វ្រែល ក៏បានកត់សម្គាល់ផងដែរថា កាលពីឆ្នាំមុន មានឧទាហរណ៍ជាច្រើនពីប្រព័ន្ធតុលាការ ស្ថិតក្រោមឥទ្ធិពលគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា។
របាយការណ៍ដដែលនេះបន្តថា “សរុបមក មន្ត្រីគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ និងអ្នកគាំទ្រ ត្រូវបានចោទប្រកាន់ ផ្ដន្ទាទោស និងចាប់ដាក់ពន្ធនាការស្ថិតក្រោមស្ថានភាពដែលគួរឲ្យសង្ស័យ និងមិនត្រឹមត្រូវតាមផ្លូវច្បាប់”។
ការសិក្សាដាច់ដោយឡែកមួយទៀតដែលចេញដោយគណៈកម្មាធិការខុមហ្វ្រែល កាលពីម្សិលមិញបង្ហាញថា ករណីអំពើពុករលួយក្នុងជួររដ្ឋាភិបាលដែលត្រូវបានកត់ត្រាទុកបានកើនឡើងប្រហែល៣៥ភាគរយកាលពីឆ្នាំមុន ផ្អែកលើព័ត៌មានដែលប្រមូលបានពីអង្គការសិទ្ធិមនុស្សនានា ការស្ទង់មតិសាធារណជន និងប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយដែលគួរឲ្យទុកចិត្ត។
របាយការណ៍នេះបានរកឃើញថា ករណី ពុករលួយទាក់ទិននយោបាយដែលត្រូវបានកត់ត្រាទុក២៥៧ករណីកាលពីឆ្នាំមុន រួមមានករណីស៊ីសំណូក និងឆបោក១៣៥ករណី និង ករណីពាក់ព័ន្ធការប្រើប្រាស់ធនធានរបស់រដ្ឋមិនត្រឹមត្រូវ១៣៣ករណី។ ការឃុបឃិតក្នុងការរំលោភអំណាចដើម្បីផលប្រយោជន៍នយោបាយគឺ “មន្ត្រីរដ្ឋាភិបាលជាន់ខ្ពស់ និងអគ្គមេបញ្ជាការកងទ័ព ព្រមទាំងមន្ត្រីនគរបាលជាតិជាន់ខ្ពស់ផងដែរ”។
លោក អ៊ូ វីរៈ អ្នកវិភាគនយោបាយបានមានប្រសាសន៍ថា មានទំនាក់ទំនងដោយផ្ទាល់ រវាងអំពើពុករលួយ ស្ថាប័នច្បាប់ទន់ខ្សោយ និងកង្វះគណនេយ្យភាពទូទៅក្នុងជួររដ្ឋាភិបាល ប៉ុន្តែបានលើកឡើងថា បើទោះជាដូច្នេះ គណបក្សកាន់អំណាចបានបង្ហាញពីសញ្ញាថាកាន់តែយកចិត្តទុកដាក់ចំពោះសាធារណជន។
លោកបានថ្លែងថា “ឥឡូវនេះយុវជនជាច្រើនបានចូលរួមសម្ដែងមតិរបស់ខ្លួនក្នុងចំនួនដ៏ច្រើន ហើយបើទោះជាគណបក្សកាន់ អំណាចមិនល្អឥតខ្ចោះក៏ដោយ ក៏ពួកគេឆ្លើយតបចំពោះសម្ពាធនេះដែរ ដោយព្យាយាមយកចិត្តអ្នកបោះឆ្នោត ដែលនេះជាដំណើរការលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ”។
លោក ផៃ ស៊ីផាន អ្នកនាំពាក្យទីស្ដីការគណៈរដ្ឋមន្ត្រីបានមានប្រសាសន៍ថា របាយការណ៍របស់គណៈកម្មាធិការខុមហ្វ្រែលបានមើលរំលងកំណែទម្រង់ជាច្រើនដែលរដ្ឋាភិបាលបានធ្វើដើម្បីលើកកម្ពស់លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ និងដាក់កម្រិតលើការប្រព្រឹត្តអំពើពុករលួយ។
លោក ផៃ ស៊ីផាន បានមានប្រសាសន៍ថា “អង្គការនេះមិនដែលនិយាយអ្វីវិជ្ជមានពីរដ្ឋាភិបាលឡើយ។ ខ្ញុំមិនយកចិត្តទុកដាក់ខ្លាំងចំពោះពួកគេទេ”។
លោកបានថ្លែងថា”ទី១ច្បាប់ប្រឆាំងអំពើពុករលួយធ្វើឡើងដើម្បីកែប្រែផ្នត់គំនិត និងឥរិយាបថរបស់មន្ត្រីរដ្ឋាភិបាល។ ទី២ យើងឃ្លាំមើលយ៉ាងដិតដល់អំពីភាពមិនប្រក្រតីទាក់ទងទ្រព្យសម្បត្តិក្នុងចំណោមក្រុមមន្ត្រី និងប្រជាពលរដ្ឋ”។
លោកបានបន្ថែមថា “ចំណែកលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យវិញ រដ្ឋមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់ជាច្រើនបានចុះទៅកាន់មូលដ្ឋានដើម្បីសំណេះសំណាលជាមួយប្រជាពលរដ្ឋដែលក្នុងនោះកែលម្អតួនាទីស្នូលរបស់រដ្ឋាភិបាលឱ្យបានប្រសើរឡើងក្នុងនាមជាអ្នកផ្ដល់សេវា”។
លោក សុខ ឥសាន អ្នកនាំពាក្យគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា បានរិះគន់កាន់តែខ្លាំងជាងហ្នឹងទៀតដោយចាត់ទុកគណៈកម្មាធិការខុមហ្វ្រែល ក្នុងចំណោម”ក្រុមជ្រុលនិយម” ដែលប្រឆាំងរដ្ឋាភិបាល។
លោក សុខ ឥសាន បានថ្លែងថា “យោងតាមការវាយតម្លៃរបស់ឥស្សរជនជាន់ខ្ពស់មួយចំនួន លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យក្នុងប្រទេសកម្ពុជាមិនបានធ្លាក់ចុះទេ។ លោក ចន ឃើរី រដ្ឋមន្ត្រីការបរទេសអាមេរិក និងលោក បារ៉ាក់ អូបាម៉ា ប្រធានាធិបតីអាមេរិក បានវាយតម្លៃថា ប្រទេស កម្ពុជាទើបតែងើបផុតពីសង្គ្រាម ហើយកំពុង តែប្រសើរឡើង”។
លោកបានបន្ថែមថា “ប៉ុន្តែមានអ្នកជ្រុលនិយមខ្មែរមួយចំនួនដែលធ្វើការវាយតម្លៃបែបនេះ វាមិនត្រឹមត្រូវទេ”។
លោក ព្រាប កុល នាយកប្រតិបត្តិអង្គការតម្លាភាពកម្ពុជា បានមានប្រសាសន៍ថា បើទោះជាមានការរីកចម្រើនក្នុងវិស័យមួយចំនួនក៏ដោយ ក៏លទ្ធផលនៃការសិក្សាស្រាវជ្រាវនេះចង្អុលបង្ហាញឲ្យឃើញថា ចាំបាច់ត្រូវដោះស្រាយជាបន្ទាន់ចំបោះបញ្ហាកំណែទម្រង់រដ្ឋាភិបាលជាលក្ខណៈប្រព័ន្ធដែរ។
លោកបានពន្យល់ថា អង្គភាពប្រឆាំងអំពើពុករលួយ និងស្ថាប័នតុលាការបន្តខ្វះឯករាជភាព មិនមានយន្តការសវនកម្មរបស់រដ្ឋាភិបាលដែលកំពុងដំណើរការ និងការប្រមូលចំណូលរបស់រដ្ឋ ហើយការចំណាយចេះតែបន្តដោយគ្មានតម្លាភាព។
លោកបានបន្ថែមថា “មានបញ្ហាច្រើនទៀតដែលត្រូវធ្វើនៅគ្រប់ថ្នាក់ទាំងអស់”៕ សារុន