ភាពជាគំរូរបស់រៀមច្បង ចាស់ទុំ មេគ្រួសារ ឬមេដឹកនាំជាតិ អាចជះឥទ្ធិពលដល់ប្អូនៗ កូនចៅ ឬប្រជាពលរដ្ឋក្នុងសង្គម។ លោក ហ៊ុន សែន ជាមេដឹកនាំក្នុងសង្គមខ្មែរដ៏យូរអង្វែង។ ដូច្នេះភាពជាគំរូរបស់គាត់ពិតជាអាចមានឥទ្ធិពលដល់សង្គម។
ដូច្នេះ ប្រសិនបើគាត់បង្ហាញគំរូល្អ សង្គមនឹងទទួលបានផលល្អដែរ តែបើគាត់បង្ហាញគំរូអាក្រក់ សង្គមក៏នឹងទទួលបានផលអាក្រក់។ ក្រៅតែពីភាពជាគំរូ លោក ហ៊ុន សែន ក៏ត្រូវមានការទទួលខុសត្រូវចំពោះការលើកតម្កើងសីលធម៌សង្គមផងដែរ។
មុននឹងធ្វើការពិភាក្សាអំពីបញ្ហាសីលធម៌ គេគួរឈ្វេងយល់អំពីអត្ថន័យនៃពាក្យនេះជាមុនសិន។ បើតាមវចនានុក្រមខ្មែរដែលរៀបរៀងដោយសម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ ជួន ណាត សីលធម៌ គឺជាកិរិយាមារយាទ សណ្ដាប់ធ្នាប់ ដំបូន្មាន ឬទម្លាប់នៃការប្រព្រឹត្តដែលប្រាសចាកអំពើអាក្រក់ ដោយប្រព្រឹត្តតែអំពើល្អ។
ជាទូទៅ សង្គមគ្រួសារ និងសង្គមជាតិមានរូបភាពប្រហាក់ប្រហែលគ្នាចំពោះការទទួលខុសត្រូវជាមេគ្រួសារ និងជាមេដឹកនាំជាតិ។
ក្នុងគ្រួសារ បើមេគ្រួសារជាជនមានលក្ខណៈដូចជនពាលោអាវ៉ាសែ មិនយកចិត្តទុកដាក់ ឬមិនចេះអប់រំកូនៗទេ កូនៗនៃគ្រួសារនោះប្រាកដជាភាគច្រើនក្លាយជាជនគ្មានការអប់រំ និងរស់នៅដោយគ្មានសីលធម៌។ ក្នុងសង្គមជាតិ មុខនាទីរបស់មេដឹកនាំ គឺសំខាន់ និងមានឥទ្ធិពលដូចមេគ្រួសារអ៊ីចឹងដែរ។ ដូច្នេះ វាមានន័យថា ឆន្ទៈរបស់មេដឹកនាំបែបណា សង្គមនឹងទៅជាបែបនោះ។
ក្នុងវប្បធម៌ ប្រពៃណី ទំនៀមទម្លាប់ខ្មែរ គេនិយាយថា បើកូនចៅមានចរិតឫកពា កិរិយាមារយាទ សម្ដីរាបសាល្អ មានសុជីវធម៌ គេហៅថា កូនចៅអ្នកមានពូជ។ បើកូនចៅប្រព្រឹត្តផ្ទុយពីគន្លងនេះ គេហៅថា កូនចៅអ្នកអត់ពូជ គ្មានការអប់រំប្រៀនប្រដៅដិតដល់ ហើយក៏នឹងក្លាយជាជនអន្យតិរ្ថិយ។ គេនឹងសាកសួរអ្នកផង ថាតើជននោះជាកូនចៅអ្នកណា?
តាមពិត បញ្ហានៃការធ្លាក់ចុះសីលធម៌សង្គមនេះអាចបណ្តាលមកពីកត្តាជាច្រើន ប៉ុន្តែមេដឹកនាំគឺជាក្បាលម៉ាស៊ីននៃការដឹកនាំសង្គម។ ដូច្នេះ កត្តាមេដឹកនាំគឺជាកត្តាសំខាន់ ព្រោះថាបើមេដឹកនាំកាច់ចង្កូតទៅផ្លូវណា សង្គមនឹងទៅផ្លូវនោះ ជាពិសេសក្នុងរបបដឹកនាំផ្ដាច់ការ។
កាលពីមេសា ឆ្នាំ២០២១ លោកស្រី Giulia Villirilli អ្នកជំនាញខាងភាពជាអ្នកដឹកនាំដែលធ្វើជាគ្រូបង្វឹកនៅស្ថាប័នឈ្មោះ BetterUP បានផ្សាយនូវអត្ថបទមួយអំពីសារសំខាន់នៃសីលធម៌របស់មេដឹកនាំ។ ក្នុងអត្ថបទនោះ លោកស្រីបានបានបញ្ជាក់ថា៖ “មេដឹកនាំអាចលើកទឹកចិត្តមនុស្សជុំវិញខ្លួនឱ្យពួកគេធ្វើអ្វីៗប្រកបដោយសីលធម៌។ អ្នកដឹកនាំអាចធ្វើដូច្នោះតាមរយៈការធ្វើជាគំរូ និងការផ្តល់នូវឱវាទអំពីអត្តចរិតប្រកបដោយសីលធម៌”។
ស្រដៀងគ្នានេះដែរ Newsroom Cambodia បានដកស្រង់សម្ដីលោក ប៉ា ចាន់រឿន កាលពីខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០២០ កន្លងទៅដែលថ្លែងថា កត្តាសំខាន់ពីរដើម្បីស្ដារការធ្លាក់ចុះសីលធម៌សង្គមខ្មែរឲ្យមានការរះត្រដែតឡើងវិញនោះ គឺការអប់រំ និងគំរូភាពរបស់អ្នកមានអំណាច។
ដូច្នេះ កត្តាមេដឹកនាំគឺជារឿងសំខាន់ និងពាក់ព័ន្ធដោយផ្ទាល់ទៅនឹងស្ថានភាពនៃសីលធម៌សង្គម។ គេអាចនិយាយម្យ៉ាងទៀតថា បើមេដឹកនាំមានសីលធម៌ល្អ ឬយកចិត្តទុកដាក់ពង្រឹងសីលធម៌សង្គម នោះប្រជាពលរដ្ឋក្នុងសង្គមនោះក៏នឹងមានសីលធម៌ខ្ពង់ខ្ពស់ដែរ ប៉ុន្តែបើគេសង្កេតមើលមេដឹកនាំខ្មែរវិញ គេពុំឃើញលោក ហ៊ុន សែន យកចិត្តទុកដាក់ប្រឹងប្រែងលើកស្ទួយសីលធម៌សង្គមច្បាស់លាស់នៅឡើយទេ។ គេពុំដែលឃើញរបបលោក ហ៊ុន សែន ដាក់ចេញជាវិធានការ និងការអនុវត្តអ្វីមួយឱ្យពិតប្រាកដក្នុងការលើកស្ទួយសីលធម៌សង្គមនេះឡើយ។
កាលពីខែមេសា ឆ្នាំ២០១៥ វិទ្យុបារាំង RFI បានផ្សាយថា អ្នកវិភាគសង្គមមួយចំនួនបន្ទោសថា ដោយសារតែការយកចិត្តទុកដាក់របស់អ្នកដឹកនាំនៅមានចំណុចខ្វះខាត ទើបបណ្ដាលឲ្យសីលធម៌ខ្មែរមានការធ្លាក់ចុះយ៉ាងដូច្នេះ។ ការមិនយកចិត្តទុកដាក់ដោយចេតនាក្តី ឬអចេតនាក្តី គឺការមិនទទួលខុសត្រូវរបស់មេដឹកនាំ និងជាការបង្កផលវិបាកដល់សង្គមជាតិ និងប្រជាពលរដ្ឋ។ ជាទូទៅ គេសង្កេតឃើញស្ទើរតែគ្រប់វិស័យទាំងអស់បានធ្លាក់ចុះក្នុងកម្រិតទាបមែនទែន ជាពិសេសវិស័យអប់រំ និងសាសនាដែលជាមូលដ្ឋានគ្រឹះនៃសីលធម៌សង្គម។
លោក ហ៊ុន សែន ដែលធ្លាប់តែអួតអំពីរឿងសាងសង់សាលា បានស្ងាត់មាត់ឈឹងអំពីរឿងនោះ។ ក្រៅតែពីបញ្ហាខ្វះខាតសាលារៀន សម្ភារៈសិក្សា និងកម្រិតប្រាក់ខែទាបសម្រាប់គ្រូបង្រៀន មានបញ្ហាជាច្រើនទៀត ដូចជាអំពើពុករលួយ និងបក្សនិយមដែលជំរុញឲ្យគុណភាពនៃវិស័យអប់រំខ្មែរធ្លាក់ចុះទាបស្ទើរស្ថិតនៅបាតតារាង។
កាលពីថ្ងៃទី២១ ខែមេសា ឆ្នាំ២០២២ កន្លងទៅនេះ សារព័ត៌មាន The ASEAN Post បានផ្សាយនូវសេចក្តីរាយការណ៍ពីស្ថាប័នអន្តរជាតិពីរដែលពាក់ព័ន្ធនឹងវិស័យអប់រំក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។
អង្គការសហប្រតិបត្តិការសេដ្ឋកិច្ច និងអភិវឌ្ឍន៍ (OECD) បានរកឃើញថា ឱកាសទទួលបានការសិក្សា និងគុណភាពនៃវិស័យអប់រំកម្ពុជា គឺជាបញ្ហាសំខាន់ដែលគេត្រូវការចាំបាច់នូវកម្មវិធីសិក្សាប្រសើរឡើង ការបណ្ដុះគ្រូឱ្យមានប្រសិទ្ធភាពគ្រប់គ្រាន់ និងធនធានបន្ថែមទៀតសម្រាប់កែលំអសាលារៀន។ ជាមួយគ្នានេះ បណ្ដាញស្ថាប័នអប់រំពិភពលោក INSEAD បានប្រៀបធៀបកម្រិតលូតលាស់ផ្អែកទេពកោសល្យដែលឆ្លុះបញ្ចាំងអំពីគុណភាពនៃវិស័យអប់រំនៅប្រទេសកម្ពុជា កាលពីឆ្នាំ២០១៨ ថា៖ “ប្រទេសកម្ពុជាស្ថិតនៅលេខរៀងទី១១១ ក្នុងចំណោម ១១៩ប្រទេស ស្ដីពីកម្រិតលូតលាស់ផ្នែកទេពកោសល្យដែលរួមបញ្ចូលទាំងប្រព័ន្ធអប់រំផ្លូវការ និងគុណភាពនៃការគ្រប់គ្រងសាលា”។
ការធ្លាក់ចុះនៃគុណភាពអប់រំរបស់ប្រទេសកម្ពុជា គឺជាគ្រោះថ្នាក់ដ៏ធំមួយសម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជា ដែលបណ្តាលឱ្យបញ្ញាស្មារតី និងសីលធម៌នៃប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរកាន់តែធ្លាក់ចុះ។ ក្នុងអំឡុងពេលគ្រប់គ្រងប្រទេសកម្ពុជាពីឆ្នាំ១៩៧៥ ដល់ឆ្នាំ១៩៧៩ របបខ្មែរក្រហមបានលុបចោលវិស័យអប់រំក្នុងប្រទេសកម្ពុជាទាំងស្រុង និងបានពង្វក់យុវជនជំនាន់នោះឱ្យហ៊ានសម្លាប់ឪពុកម្តាយបង្កើតរបស់ខ្លួនទៀតផង។ ដូច្នេះ ភាពទន់ខ្សោយនៃប្រព័ន្ធអប់រំកម្ពុជា គឺជាដំណើរបង្កើនផលវិបាកសង្គមកាន់តែខ្លាំង ជាពិសេសអំពើអសីលធម៌។ ជាក់ស្តែង កូនចៅរបស់លោក ហ៊ុន សែន និងបក្សពួក សុទ្ធតែទៅសិក្សានៅបណ្តាប្រទេសជឿនលឿន ដូចជាសហរដ្ឋអាមេរិក អូស្ត្រាលី និងអឺរ៉ុប ជាដើម ដោយសារពួកគេមិនអាចទទួលយកគុណភាពនៃប្រព័ន្ធអប់រំដែលរបបលោក ហ៊ុន សែន កំពុងបង្កើតសម្រាប់កូនខ្មែរក្នុងប្រទេសកម្ពុជានាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។
ក្រៅពីបញ្ហាអប់រំ វិស័យសាសនាដែលជាមូលដ្ឋានគ្រឹះនៃសីលធម៌សង្គម ក៏កំពុងតែធ្លាក់ចុះដុនដាបដែរ។ របបលោក ហ៊ុន សែន បានប្រើប្រាស់ស្ថាប័នសាសនាជាឈ្នាន់នយោបាយ ដោយបង្កើតខ្សែរយៈបក្សនៅក្នុងរចនាសម្ព័ន្ឋគ្រប់គ្រងសាសនាតាមរយៈការតែងតាំង ឬផ្តល់មុខនាទី និងលាភសក្ការៈផ្សេងៗ។ ជាក់ស្តែង សម្តេចព្រះអគ្គមហាសង្ឃរាជ គណៈមហានិកាយ ទេព វង្ស បានយាងសម្ដែងតួយ៉ាងសកម្មក្នុងការបម្រើគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា។
កាលពីខែធ្នូ ឆ្នាំ២០១៧ វិទ្យុសំឡេងសហរដ្ឋអាមេរិក (VOA) បានផ្សាយថា សម្តេចសង្ឃរាជ ទេព វង្ស បានប្រកាសដីកាដល់ព្រះសង្ឃ និងប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរឱ្យបោះឆ្នោតឱ្យគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា។ ដូច្នេះ ក្បាលម៉ាស៊ីន និងរចនាសម្ព័ន្ធដឹកនាំព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសកម្ពុជាបច្ចុប្បន្ន កំពុងដើរតាមមាគ៌ារបស់បក្ស ដើម្បីបម្រើបក្ស ដែលគេចោទថាជាបក្សដឹកនាំផ្ដាច់ការ ជាជាងដើរតាមមាគ៌ាព្រះពុទ្ធបរមគ្រូដើម្បីបម្រើប្រជាពលរដ្ឋ។ ក្នុងព្រហ្មវិហារធម៌បួនយ៉ាង៖ មេត្តា ករុណា មុទិតា ឧបេក្ខា ព្រះអង្គប្រាសចាកធម៌ឧបេក្ខាហើយ។
ក្រៅពីការគ្រប់គ្រងរបស់លោក ហ៊ុន សែន ដែលធ្វើឱ្យវិស័យសិក្សាអប់រំ និងសាសនាចុះខ្សោយ គាត់ក៏បានបង្កើតនូវគំរូអាក្រក់ជាច្រើនដល់សមាជិកគ្រួសារ និងមន្ត្រីរបស់គាត់។ លោក ហ៊ុន សែន តែងតែបង្ហាញនូវអត្តចរិតឃោរឃៅរបៀបជាជនពាល ដោយប្រើសម្ដីគ្រោតគ្រាត និងជេរប្រមាថគេឯងជាសាធារណៈ។ ពេលគាត់សម្ដែងចរិតអសីលធម៌បែបនោះ ពួកមន្ត្រីជុំវិញគាត់តែងតែទះដៃសាទរលើកតម្កើងគាត់។ ដូច្នេះ មនុស្សខ្លះ ជាពិសេសក្មេងៗអាចយល់ថាការធ្វើចរិតពាល ឈ្លើយ ទៅជាសឿង ឡូយ ឆ្នើម នឹងទទួលបានការកោតសរសើរពីអ្នកដទៃ។
លោក ហ៊ុន សែន ត្រូវបានសហគមន៍អន្តរជាតិចាត់ទុកថាជាជនផ្ដាច់ការដែលបានប្រព្រឹត្តអំពើរំលោភសិទ្ធិមនុស្សធ្ងន់ធ្ងរក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។ អំពើហិង្សា និងអំពើឃាតកម្មជាច្រើន ត្រូវបានគេសង្ស័យថាជាស្នាដៃរបស់គាត់ ឬសមាជិកគ្រួសារ និងបក្សពួករបស់គាត់។ ឃាតកម្មទាំងនោះរួមទាំងឃាតកម្មលើក្រុមសិល្បករ អ្នកជំនួញ មន្ត្រីនយោបាយ ព្រះសង្ឃ និងសកម្មជនសិទ្ធិមនុស្ស។ល។
ការសម្លាប់អ្នកស្រី ពិសិដ្ឋ ពីលីកា ឧកញ៉ា អ៊ឹង ម៉េងជឺ មន្ត្រីជាន់ខ្ពស់គណបក្សហ៊្វុនស៊ិនប៉ិច ព្រះភិក្ខុ សំ ប៊ុនធឿន លោក ជា វិជ្ជា លោក ឈុត វុទ្ធី និងបណ្ឌិត កែម ឡី ជាដើម សុទ្ធតែត្រូវបានគេសង្ស័យថាអាចពាក់ព័ន្ធនឹងគាត់ ឬក្រុមគ្រួសារត្រកូល ហ៊ុន។ ប្រសិនបើការសង្ស័យនោះជាការពិត វាមានន័យថា មនុស្សជុំវិញខ្លួនគាត់ ជាពិសេសកូនៗរបស់គាត់បានចម្លងគំរូអាក្រក់ ឬអសីលធម៌ពីគាត់យ៉ាងល្អឥតខ្ចោះ។ ជាក់ស្តែង លោក ហ៊ុន សែន ប្រើពាក្យបដិវត្តន៍ពណ៌ដើម្បីលាបពណ៌ និងគំរាមគេឯង កូនៗរបស់គាត់ក៏ធ្វើដូច្នោះតាមគាត់ដែរ។
អំពើយង់ឃ្នងតាមបែបកុម្មុយនីស្តក្នុងសម័យខ្មែរក្រហម ជ្រោមជ្រែងដោយបក្សកុម្មុយនីស្តយៀកណាម គេបំបាត់សីលធម៌ សាសនា និងបំបាត់ប្រព័ន្ធសិក្សាអប់រំ ហើយឧបកិច្ចថាជាកម្មវិធីធ្វើខេមរាធិបតេយ្យ ឬខ្មែរពិតៗបំបាត់វណ្ណៈជិះជាន់ លើកកម្ពស់វណ្ណៈពលករ កម្មករ កសិករ។ អំពើអន្យតិរ្ថិយយង់ឃ្នងក្នុងរបបរាជាធិបតេយ្យអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ក្នុងរាជាណាចក្រទី២ លោក ហ៊ុន សែន ក៏បានធ្វើឲ្យសីលធម៌សង្គមខ្មែរធ្លាក់ចុះដុនដាបជាដរាបពីមួយឆ្នាំទៅមួយឆ្នាំ។ គេឧបកិច្ចថាជាយុទ្ធសាស្ត្រ «ឈ្នះឈ្នះ» ហើយថាដើម្បីរក្សាសន្តិភាព។
សរុបសេចក្តីទៅ លោក ហ៊ុន សែន គឺជាផ្នែកមួយដ៏ចម្បងជួយដល់ការធ្វើឲ្យសីលធម៌សង្គមជាតិខ្មែររេចរឹលធ្លាក់ចុះឱនថយ៕