រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា ចែងច្បាស់អំពីសិទ្ធិសេរីភាព សមភាព និងកាតព្វកិច្ចរបស់ពលរដ្ឋខ្មែរ។ កាតព្វកិច្ចរបស់ពលរដ្ឋ មិនមែនរង់ចាំធ្វើតាមបញ្ជារដ្ឋអំណាចគ្រប់ពេលនោះទេ។
ពលរដ្ឋដែលមានសិទ្ធិសេរីភាព ក៏មិនត្រូវបំពេញកាតព្វកិច្ចដែលរដ្ឋអំណាចបង្គាប់ឲ្យធ្វើទាំងខុសច្បាប់នោះទេ។ ម្យ៉ាងទៀត ពលរដ្ឋមានកាតព្វកិច្ចទាមទារឲ្យរដ្ឋអំណាចបម្រើប្រយោជន៍រួមគ្រប់ពេល គ្រាណារដ្ឋអំណាចមិនបានបំពេញកាតព្វកិច្ចរបស់ខ្លួនបម្រើពលរដ្ឋនោះ។
តទៅនេះជាអត្ថបទរបស់បណ្ឌិត ហ្គាហ្វា ពាងម៉េត អតីតសាស្ត្រាចារ្យផ្នែកវិទ្យាសាស្ត្រនយោបាយនៃសាកលវិទ្យាល័យអាមេរិកាំង ហ្គាម ចេញផ្សាយសម្រាប់ខែតុលា ឆ្នាំ២០២២ ដែលពណ៌នាថា មនុស្សចង់បានអ្វី មនុស្សជាអ្នកគិត អ្នកធ្វើទាំងអស់។
អាយុជីវិតប្រទេសកម្ពុជាសព្វថ្ងៃស្ថិតនៅលើលទ្ធផលនៃការតតាំងរវាងអ្នកស្រឡាញ់លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យដែលស្រេកឃ្លានសេរីភាព យុត្តិធម៌ និងសេចក្តីថ្លៃថ្នូររបស់មនុស្ស និងជនអត្តាធិបតីដែលបានពត់បត់បែនចិត្ត គំនិត ឥរិយាបថ និងរបៀបរបបពលរដ្ឋខ្មែរឲ្យរស់នៅក្នុងទ្រុងទាសភាព។
ខ្មែរប្រជាធិបតេយ្យខំប្រយុទ្ធបង្កើតឱកាសឲ្យពលរដ្ឋខ្មែរអាចប្រណាំងប្រជែង និងបង្ហាញគុណវុឌ្ឍិបុគ្គលនៅក្នុងការកសាងមាតុភូមិ ខណៈជនអត្តាធិបតីខំប្រឹងថែរក្សាមុខនាទីទុកឲ្យតែបុគ្គលណាដែលរក្សាភាពស្មោះត្រង់ជាមួយបក្សពួកខ្លួន។ នេះជាការតតាំងដ៏លំបាកសម្រាប់ខ្មែរប្រជាធិបតេយ្យ ពីព្រោះជនផ្ដាច់ការនៅកាន់ក្តោបរដ្ឋអំណាចទាំងអស់។ គេធ្វើច្បាប់ផ្ដន្ទាទោសមនុស្សដែលមានគំនិតទូលំទូលាយ។ គេបញ្ជូនប៉ូលិសទៅចាប់ចងអ្នកដែលគេចោទប្រកាន់។ គេឲ្យចៅក្រមកាត់ទោសដាក់គុករាប់សិបឆ្នាំ ដោយឥតខ្វល់នឹងរដ្ឋធម្មនុញ្ញដែលជាច្បាប់កំពូលរបស់ប្រជាជាតិខ្មែរ។
ក៏ប៉ុន្តែ សកម្មជនខ្មែរប្រជាធិបតេយ្យមិនត្រូវអស់សង្ឃឹមឡើយ។ ខ្ញុំបានសរសេរជាញឹកញាប់ថា ការវាយប្រហារដោយនិរន្តរភាពដោយប្រើគំនិតត្រិះរិះពិចារណាដែលឈរលើភាពវិវេចនា ឬការប្រដេញគំនិត និងភាពច្នៃប្រឌិត អាចវាយទម្លុះបញ្ហាតូចធំបាន។ គ្មានបញ្ហាណាដែលយើងមិនអាចដោះស្រាយបាននោះទេ។ ជាង ២៥០០ឆ្នាំហើយដែលព្រះពុទ្ធប្រដៅមនុស្សជាតិថា “គ្មាននរណាម្នាក់អាចនឹងជួយសង្គ្រោះខ្លួនយើងបាន ក្រៅពីខ្លួនយើងជួយខ្លួនយើងឡើយ”។ ពុទ្ធលទ្ធិបង្រៀនមនុស្សជាតិថា គឺមនុស្សលោកដែលជាអ្នកទទួលខុសត្រូវចំពោះអ្វីៗដែលខ្លួនបាន ឬមិនបានធ្វើ។
ព្រះពុទ្ធលោកពោលថា លោកមិនមើលឃើញនូវអ្វីដែលមនុស្សបានធ្វើរួចមកហើយទេ តែលោកមើលឃើញតែអ្វីដែលនៅមានដែលមនុស្សត្រូវតែធ្វើ។ លោកថា គឺអ្វីដែលមនុស្សត្រូវតែធ្វើ តែមិនបានធ្វើនោះហើយដែលជាវាសនាមួយធ្លាក់ទៅលើពួកគេ ព្រោះមិនបានធ្វើសកម្មភាពបង្កើតផលដែលពួកគេចង់បាន។
ខ្ញុំសូមដកស្រង់សម្ដីរបស់រដ្ឋបុរសជាតិអៀរឡង់ ដ៏ល្បីល្បាញម្នាក់ឈ្មោះ អេឌម៉ុនដ៍ ប៊ឿរ៍គ (Edmund Burke) កើតនៅឆ្នាំ១៧២៩ និងស្លាប់នៅឆ្នាំ១៧៩៧ ដែលខ្ញុំបានលើកមកសរសេរជារឿយៗ ហើយដែលគេបានយកមកផ្សព្វផ្សាយនៅជុំវិញពិភពលោករហូតដល់បច្ចុប្បន្ន។ លោកនិយាយថា៖ “រឿងតែមួយគត់ដែលចាំបាច់សម្រាប់ឲ្យអំពើអាក្រក់មានជ័យជម្នះ គឺមនុស្សល្អនៅស្ងាត់ស្ងៀមមិនធ្វើអ្វីសោះ”។
មានសំណួរមួយដែលមនុស្សជាច្រើនបានលើកឡើងថា តើណែនាំពលរដ្ឋធ្វើសកម្មភាពយ៉ាងណានៅចំពោះមុខជនអត្តាធិបតីដែលកាន់ក្តោបអំណាចទាំងអស់ និងប្រើអំពើឃោរឃៅឥតត្រាប្រណីនោះ?
បើយកក្របខ័ណ្ឌពុទ្ធលទ្ធិ “គិត + កម្ម = ផល” មកប្រតិបត្តិ គឺយើងត្រូវគិតគូរហ្មត់ចត់អំពីអ្វីដែលយើងចង់បាន ស្របនឹងពុទ្ធោវាទថា ពិភពដែលយើងរស់នៅជាពិភពកើតឡើងដោយសារការគិតរបស់យើង។ យើងគិតឃើញដូចម្តេច យើងធ្វើសកម្មភាព អនុវត្តគំនិតទៅតាមនោះ។ លទ្ធផលនឹងចេញមកតាមជម្រៅគំនិត និងតាមកម្លាំងសកម្មភាពយើង។ គ្មាននរណាដឹងជាងខ្លួនយើង ថាតើយើងចង់បានអ្វីនោះឡើយនៅក្នុងជីវិតយើង។
ចាស់ទុំខ្មែរដែលប្រដៅកូនចៅថា “បើនៅទំនេរឲ្យបោចស្មៅព្រៅ” ក៏បានទុកជាភាសិតមួយឲ្យកូនចៅដែរថា “យកឈើវៀចមកធ្វើកង់ យកឈើត្រង់មកធ្វើកាំ យកឈើសាំញ៉ាំមកធ្វើឱឧសដុត” (ដើម្បីដាំម្ហូប ឬកំដៅខ្លួននៅរដូវត្រជាក់) ពោលគឺគ្មានវត្ថុអ្វី ឬបុគ្គលណាដែលគ្មានប្រយោជន៍ទេ។ កាលខ្ញុំនៅក្នុងព្រៃក្នុងជួររណសិរ្សរំដោះប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ ខ្ញុំបិទប្លាកពាក្យទូន្មានមួយនៅលើទ្វារផ្ទះខ្ទមខ្ញុំ ដែលចែងថា “ដឹកនាំ ឬដើរតាម ឬចៀសចេញពីផ្លូវទុកឲ្យគេដើរ”។ ខ្ញុំយកពាក្យទូន្មាននេះទៅបង្រៀនក្របខ័ណ្ឌយុទ្ធជនខ្មែរតស៊ូ ដោយរំឭកអំពីចាស់ទុំខ្មែរដែលប្រដៅកូនចៅថា “បើមិនជួយចូកជួយចែវ កុំយកជើងរាទឹក”។
អាស្រ័យដូច្នេះ បើខ្មែរប្រជាធិបតេយ្យម្នាក់ៗដែលស្អប់របបអត្តាធិបតេយ្យលាត់ដៃអាវធ្វើសកម្មភាពអ្វីមួយដែលម្នាក់ៗនិយម ទោះបីដោយឯកឯង ឬដោយមានមិត្តភក្ដិមួយដំបស្វាជួយជ្រោមជ្រែង បង្កើតឲ្យមានជារលកថាមពលមួយ ខណៈខ្មែរប្រជាធិបតេយ្យម្នាក់ទៀត និងមិត្តភក្ដិគេធ្វើសកម្មភាពមួយទៀតបង្កើតជារលកថាមពលមួយទៀត។ បើបង្កើតឲ្យមានរលកថាមពលចំនួនរាប់ពាន់រាប់ម៉ឺនធ្លាយចេញជាចរន្តថាមពលដែលហូរចេញពីគ្រប់ទិស គ្រប់ជ្រុងជ្រោយរត់ត្របាញ់ចូលគ្នា ចរន្តរលកថាមពលទាំងពាន់ម៉ឺននោះនឹងបង្កើតជាចរន្តរលកស៊ូណាម៊ិយក្សមួយ។ បើចរន្តស៊ូណាម៊ិយក្សវាយប្រហារជនអត្តាធិបតីដោយនិរន្តរភាព ខ្ញុំហ៊ានអះអាងថា គ្មានព្រៃឈើរបបអត្តាធិបតេយ្យឯណាអាចទប់ទល់នឹងចរន្តនេះបានឡើយ។
ខ្ញុំជាបញ្ញវន្ត និងជាពលរដ្ឋខ្មែរមានកំណើតនៅភូមិឫស្សីកែវ។ ខ្ញុំបានក្រេបជញ្ជក់វប្បធម៌ខ្មែរ និងទទួលការអប់រំសិក្សាចាប់ពីថ្នាក់កុមារដ្ឋានរហូតដល់ខ្ញុំបានចូលរៀននៅវិទ្យាល័យស៊ីសុវត្ថិ ហើយបានទទួលអាហារូបករណ៍មួយទៅបញ្ចប់ការសិក្សាវិទ្យាល័យនៅប្រទេសសហរដ្ឋអាមេរិក។ បន្ទាប់មកទៀត ខ្ញុំបានបន្តការសិក្សាជាន់ខ្ពស់ផ្នែកវិទ្យាសាស្ត្រនយោបាយនៅសាកលវិទ្យាល័យអាមេរិកាំងផ្សេងៗរហូតដល់បានទទួលសញ្ញាបត្របណ្ឌិត (Ph.D.) នៅសាកលវិទ្យាល័យ ម៉ីហ្ស៊ីហ្គិន (Michigan) នៅទីក្រុង Ann Arbor។
នៅសាកលវិទ្យាល័យ ខ្ញុំបានច្នៃប្រឌិត ហើយប្រើក្របខ័ណ្ឌ “ពិពណ៌នា – វិភាគ – ព្យាករណ៍” — ពោលគឺពិពណ៌នាដោយឥតលម្អៀងនូវអ្វីដែលខ្ញុំសិក្សា ស្វែងរកមូលហេតុ និងផលប៉ះពាល់ ហើយព្យាករអំពីអ្វីដែលអាចកើតមានឡើងនៅអនាគត។ ខ្ញុំផ្ដោតការសិក្សាតែទៅលើកត្តាដែលចាំបាច់ កត្តាដែលពាក់ព័ន្ធ និងកត្តាដែលមិនអាចខ្វះបាន ហើយខ្ញុំប្រើការត្រិះរិះពិចារណាដែលឈរលើភាពវិវេចនា និងភាពច្នៃប្រឌិត។
នៅក្នុងកម្មវិធីសិក្សា ខ្ញុំបានធ្វើការស្រាវជ្រាវយ៉ាងល្អិតល្អន់អំពីនយោបាយការបរទេសបត់បែននៃប្រទេសកម្ពុជា ដើម្បីសរសេរនិក្ខេបបទបណ្ឌិត។ លទ្ធផលនៃការស្រាវជ្រាវ បានធ្វើឲ្យខ្ញុំព្រួយបារម្ភខ្លាំងអំពីអនាគតប្រទេសកម្ពុជា។ ព័ត៌មានស្ដីពីសភាជាតិដកហូតមុខតំណែងសម្តេច នរោត្តម សីហនុ ជាប្រមុខរដ្ឋនៅថ្ងៃទី១៨ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៧០ មិនបានធ្វើឲ្យខ្ញុំភ្ញាក់ផ្អើលទេ តែបានបង្កើនការព្រួយបារម្ភខ្ញុំទ្វេឡើង អំពីអស្ថិរភាពនយោបាយនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា និងអស្ថិរភាពនៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ដោយសារសង្គ្រាមរវាងយួនខាងជើង និងយួនខាងត្បូងដែលមានមហាអំណាចកុម្មុយនីស្ត និងប្រទេសសហរដ្ឋអាមេរិកគាំទ្រ។
នៅក្នុងឆ្នាំ១៩៧០ សាកលវិទ្យាល័យអនុញ្ញាតឲ្យខ្ញុំដកខ្លួនមួយឆមាស ដើម្បីទៅមើលសភាពការណ៍ពិតនៅលើទឹកដីខ្មែរ។ អំឡុងពេលទស្សនកិច្ចសិក្សាស្រាវជ្រាវនោះ ខ្ញុំបានជួបពិភាក្សាយ៉ាងជិតស្និទ្ធជាមួយនិស្សិតខ្មែរ បញ្ញវន្តខ្មែរ ទាហានខ្មែរ ហើយមេបញ្ជាការកងទ័ពជាតិបានអនុញ្ញាតឲ្យខ្ញុំចូលទៅសង្កេតនៅសមរភូមិ ដូចជាសមរភូមិតាំងគោក ព្រែកតាមាក់ ព្រៃព្រះប្រសប់។ល។ ដែលមានការវាយប្រយុទ្ធគ្នាខ្លាំង។ នៅលើសមរភូមិខ្លះ មេបញ្ជាការកងទ័ពសម្រួលឲ្យខ្ញុំបានទៅឃើញខ្មោចទាហានយួនបន្ទាប់ពីការប្រយុទ្ធគ្នា។
អតីតក្របខ័ណ្ឌជាន់ខ្ពស់ម្នាក់នៃ “ចលនាឥស្សរៈរួមខ្មែរបម្រើជាតិ” នៅភ្នំដងរ៉ែក គឺលោក អ៊ុម ស៊ីម សមាជិករដ្ឋាភិបាល លោក លន់ នល់ បានរៀបចំជួយខ្ញុំឲ្យបានជួបពិភាក្សាជាមួយឈ្លើយសង្គ្រាមយួនកុម្មុយនីស្តដែលកងទ័ពជាតិចាប់បាន។
ខ្ញុំចូលក្រុងភ្នំពេញដើម្បីស្វែងរកចម្លើយសរសេរនិក្ខេបបទបណ្ឌិត។ ខ្ញុំត្រឡប់មកដល់សហរដ្ឋអាមេរិកវិញ ខ្ញុំបានក្លាយទៅជាអ្នកប្រឆាំងយ៉ាងសកម្មដល់កងទ័ពយួនកុម្មុយនីស្តដែលបានតាំងមូលដ្ឋានសឹកនៅលើដីខ្មែរមានផ្ទៃដីប្រមាណជា ៣៥០០គីឡូម៉ែត្រក្រឡាពីខេត្តរតនគិរី ទៅខេត្តមណ្ឌលគិរី ក្រចេះ កំពង់ចាម ស្វាយរៀង ព្រៃវែង កណ្តាល តាកែវ កំពត រហូតដល់ឈូងសមុទ្រ។ សម្រាប់ខ្ញុំ អធិបតេយ្យជាតិ និងបូរណភាពទឹកដីប្រទេសកម្ពុជាមិនអាចយកអ្វីមកធ្វើជាការសម្របសម្រួលបានឡើយ។
ជាអកុសល ប្រទេសកម្ពុជានៅក្រោមរបបគ្រប់គ្រងលោក លន់ នល់ ដែលកើតឡើងនៅក្នុងសង្គ្រាម និងដែលពឹងផ្អែកទៅលើជំនួយបរទេសអាមេរិកាំងមិនអាចបណ្ដុះគ្រាប់ពូជលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យដែលខ្មែរស្នេហាជាតិចង់បាននោះទេ។ ប្រយោជន៍ជាតិសហរដ្ឋអាមេរិកតម្រូវឲ្យឯកអគ្គរដ្ឋទូតអាមេរិកាំងដកស្ថានទូតចេញពីទីក្រុងភ្នំពេញ នៅថ្ងៃទី១២ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧៥។ នៅថ្ងៃទី១៧ មេសា ភាគីខ្មែរក្រហម ប៉ុល ពត បានចូលកាន់កាប់ទីក្រុងភ្នំពេញ ហើយបញ្ជាពលរដ្ឋខ្មែរទូទាំងប្រទេសឲ្យចូលធ្វើការហត្ថកម្មទាំងខ្វះចំណី ខ្វះថ្នាំពេទ្យ នៅក្នុងជំរំការងារខ្មែរក្រហមបណ្តាលឲ្យពលរដ្ឋប្រមាណជាង ២លាននាក់ស្លាប់។ ក្នុងចំណោមអ្នកស្លាប់ទាំងនោះ ក៏មានម្តាយឪពុក និងបងស្រីខ្ញុំម្នាក់ផងដែរ។
នៅសហរដ្ឋអាមេរិក ខ្ញុំចូលរួមជាមួយអាណិកជនខ្មែរនៅតំបន់វ៉ាស៊ីនតោនឌីស៊ី បង្កើតជាគណៈកម្មការ និងបោះពុម្ពផ្សាយព្រឹត្តិបត្រប្រឆាំងនឹងរបបប្រល័យពូជសាសន៍រហូតដល់ពេលកងទ័ពយួនកុម្មុយនីស្តឆ្លៀតយកមេបញ្ជាការខ្មែរក្រហម ហ៊ុន សែន ធ្វើជាលេសដើម្បីចូលវាយប្រហារកងទ័ព ប៉ុល ពត និងកាន់កាប់ទីក្រុងភ្នំពេញនៅខែមករា ឆ្នាំ១៩៧៩។
នៅឆ្នាំ១៩៨០ ខ្ញុំបានទៅចូលបម្រើ “កងទ័ពជាតិរំដោះប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ” នៅជាយដែនខ្មែរ-ថៃ រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៨៩ ទើបខ្ញុំវិលមកកាន់សហរដ្ឋអាមេរិកវិញ។ រហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ន ខ្ញុំនៅចំណាយពេលចំណាយគំនិតបណ្ដុះលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ និងជួយកសាងប្រទេសកម្ពុជាសេរី យុត្តិធម៌ និងថ្លៃថ្នូរ។ វាជាវាសនាតស៊ូដ៏វែងអន្លាយមួយនៅក្នុងជីវិត។ ថ្វីត្បិតតែលទ្ធផលមិនទាន់ចេញជារូបរាងគួរឲ្យពេញចិត្តក៏ដោយ ក៏ខ្ញុំនៅតែមានជំនឿលើការតស៊ូនេះដែរ។ ផុតអំពីខ្ញុំទៅ នៅមានយុទ្ធជនផ្សេងទៀតដែលនឹងបន្តកសាងលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ សេរីភាព យុត្តិធម៌ និងភាពថ្លៃថ្នូរជូនដល់ពលរដ្ឋប្រទេសកម្ពុជា៕
អំពីអ្នកនិពន្ធ៖
បណ្ឌិត ហ្គាហ្វា ពាងម៉េត អតីតយុទ្ធជន “កងទ័ពជាតិរំដោះប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ” ពីឆ្នាំ១៩៨០ ដល់ឆ្នាំ១៩៨៩ បានបង្រៀនវិទ្យាសាស្ត្រនយោបាយចំនួន ១៣ឆ្នាំនៅសាកលវិទ្យាល័យអាមេរិកាំងនៅកោះ Guam ពីឆ្នាំ១៩៩១ ដល់ឆ្នាំ២០០៤ ដែលជាឆ្នាំលោកបានចូលនិវត្តន៍។
បច្ចុប្បន្ននេះ លោករស់នៅក្នុងសហរដ្ឋអាមេរិក។ លោកអ្នកអាន និងស្តាប់អាចចូលមើលគេហទំព័រ “គំនិតខ្មែរ” របស់លោកតាមអាសយដ្ឋាន www.kumnitkhmer.com ហើយអាចទាក់ទងនឹងលោកបានតាមរយៈសារអេឡិចត្រូនិច [email protected]។